Koqnitiv nədir?
Koqnitiv, insanın düşüncə, öyrənmə, qavrama, yaddaş və qərar qəbul etmə kimi mental proseslərini ifadə edən bir termin olaraq psixologiya və sinir elmlərində geniş şəkildə istifadə olunur. Koqnitivlik, ətraf mühitdən əldə edilən məlumatların işlənməsi və təhlil edilməsi prosesini əhatə edir. Bu termin latınca “cognitio” sözündən gəlir və “bilmək” mənasını daşıyır. Koqnitiv proseslər insanın ətrafı anlaması, qərar qəbul etməsi və qarşısına çıxan problemləri həll etməsi üçün vacibdir. Bu məqalədə koqnitiv anlayışının mahiyyəti, əsas prosesləri və onun insan davranışına təsiri haqqında ətraflı məlumat verəcəyik.
Koqnitiv proseslərin mahiyyəti
Koqnitiv proseslər insan beyninin məlumatları toplamaq, emal etmək və istifadə etmək qabiliyyətini əks etdirir. İnsan davranışı və düşüncəsi böyük ölçüdə koqnitiv proseslərdən təsirlənir. Koqnitiv proseslər insanın ətrafında baş verənləri anlamasına, qərar qəbul etməsinə və müxtəlif vəziyyətlərdə uyğun davranmasına kömək edir. Bu proseslər aşağıdakı əsas elementləri əhatə edir:
- Qavrama: Ətraf mühitdən alınan məlumatların beyində emal olunması və şüurlu şəkildə dərk edilməsi.
- Yaddaş: Məlumatların saxlanılması və lazım olduqda geri çağırılması.
- Düşüncə: Məlumatlar əsasında məntiqi əlaqələrin qurulması və nəticələrə gəlmək.
- Öyrənmə: Yeni bilik və bacarıqların əldə edilməsi və mövcud məlumatların genişləndirilməsi.
- Qərar qəbul etmə: Alternativlər arasında seçim edərək müəyyən bir hərəkətə qərar vermə prosesi.
Bu proseslər insanın gündəlik həyatda hərəkətləri və düşüncələri üçün təməl rol oynayır və həyatın müxtəlif sahələrində fərqli formada özünü göstərir.
Əsas koqnitiv proseslər
Koqnitiv proseslər insan beyninin mürəkkəb fəaliyyəti nəticəsində ortaya çıxır və bir neçə əsas elementdən ibarətdir. Aşağıda koqnitiv proseslərin əsas növlərinə və onların mahiyyətinə nəzər salacağıq.
Qavrama, insanın ətraf mühitdən gələn məlumatları qəbul etməsi və onları anlaması prosesidir. İnsan gözləri, qulaqları və digər hiss orqanları vasitəsilə ətrafdakı informasiyaları qəbul edir və beyində bu məlumatları emal edir. Qavrama prosesində insan ətraf aləmdəki obyektləri, hadisələri və digər detalları dərk edir və onlar haqqında anlayış formalaşdırır.
Yaddaş, əldə edilən məlumatların saxlanması və lazım olduqda yenidən xatırlanması prosesidir. Yaddaş koqnitiv proseslərin əsas komponentlərindən biridir və insanın öyrəndiklərini qoruyub saxlamağa imkan verir. Yaddaş qısamüddətli və uzunmüddətli ola bilər. Qısamüddətli yaddaş ani məlumatları saxlayır, uzunmüddətli yaddaş isə biliklərin uzun müddət saxlanmasını təmin edir.
Öyrənmə, insanın yeni bilik və bacarıqlar əldə etməsi prosesidir. Öyrənmə prosesi insanın əvvəlki təcrübələri və məlumatlarını istifadə edərək yeni informasiyaları mənimsəməsinə imkan verir. Bu proses nəticəsində insanın məlumat bazası genişlənir və müəyyən bir sahədə daha səriştəli olur. Öyrənmə, təkrarlama və praktika vasitəsilə daha güclü hala gəlir.
Düşüncə, məlumatların məntiqi əlaqələndirilməsi və nəticələrin əldə edilməsi prosesidir. İnsanlar düşüncə vasitəsilə müəyyən hadisələrə dair fikir yürüdür, əlaqələr qurur və nəticələrə gəlir. Düşüncə prosesi insanların problemləri həll etməsi və fərqli vəziyyətlərdə qərarlar qəbul etməsi üçün vacibdir. Bu proses analitik və yaradıcı düşüncə bacarıqlarının inkişafına kömək edir.
Qərar qəbul etmə, alternativlər arasında seçim edərək müəyyən bir nəticəyə gəlmək prosesidir. Qərar qəbul etmə koqnitiv proseslər arasında ən mürəkkəb olanlardan biridir, çünki bu proses çox sayda məlumatın təhlil olunmasını və müxtəlif variantların dəyərləndirilməsini tələb edir. Qərar qəbul etmə gündəlik həyatda və iş mühitində insanların tez-tez qarşılaşdığı vacib bir prosesdir.
Koqnitiv proseslərin insan davranışına təsiri
Koqnitiv proseslər insan davranışını və dünyagörüşünü formalaşdırır. İnsanların məlumatları necə qəbul etdiyi, yadda saxladığı, dərk etdiyi və öyrəndiyi, onların müəyyən vəziyyətlərə necə reaksiya verəcəyini müəyyən edir. Bu proseslər nəticəsində insanlar kompleks düşüncə və davranış modelləri formalaşdırır və ətraf mühitlə uyğunlaşır.
Koqnitiv proseslərin davranışa təsiri aşağıdakı sahələrdə müşahidə olunur:
- Problemlərin həlli: Koqnitiv proseslər problemlərin həlli üçün lazımi bilik və bacarıqları təmin edir. Məsələn, analitik düşüncə və yaddaş sayəsində insanlar mürəkkəb məsələləri həll etmək üçün strategiyalar hazırlayır.
- Öyrənmə və təhsil: Koqnitiv proseslər, yeni biliklərin mənimsənilməsinə və mövcud məlumatların təkrarlanmasına imkan verir. Bu proses təhsil və fərdi inkişaf baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir.
- Şüuraltı proseslər: Koqnitiv proseslər bəzən şüuraltında baş verir və insanın öz davranışına təsir göstərir. Məsələn, müəyyən bir informasiya şüuraltı olaraq yaddaşda saxlanıla bilər və sonradan davranışa təsir edə bilər.
Koqnitiv elmlər
Koqnitivlik sahəsində aparılan tədqiqatlar, koqnitiv elmlər kimi adlanır. Bu sahə, insanların düşüncə, yaddaş, qavrama və öyrənmə kimi proseslərini öyrənir. Koqnitiv elmlər psixologiya, neyroloji tədqiqatlar, dilçilik və informatika kimi sahələri bir araya gətirir. Bu sahədə əldə edilən biliklər, insanların davranışlarının və beyin fəaliyyətlərinin daha dərindən başa düşülməsinə və psixoloji müalicə metodlarının inkişaf etdirilməsinə töhfə verir.
Koqnitivlik, insanın düşüncə, qavrama, yaddaş və öyrənmə proseslərini əhatə edən vacib bir anlayışdır. Bu proseslər insanın ətraf mühiti anlamasına, problemləri həll etməsinə və qərar qəbul etməsinə imkan verir. Koqnitiv proseslər insan həyatının hər sahəsində mövcuddur və insanların gündəlik həyatına, təhsilinə və iş fəaliyyətinə birbaşa təsir göstərir. Koqnitiv elmlər isə bu prosesləri dərindən öyrənərək insan davranışlarını daha yaxşı anlamağa kömək edir.