Anklav nədir?
Anklav, bir dövlətin ərazisinin tamamilə başqa bir dövlətin ərazisi ilə əhatə olunmuş hissəsinə verilən coğrafi və siyasi anlayışdır. Anklavlar dünya coğrafiyasında nadir hallarda rast gəlinən, lakin əhəmiyyətli geosiyasi mövqeyə malik olan ərazilərdir. Bir anklav müəyyən bir ölkənin suverenliyinə aid olub, ətrafında olan digər dövlətin ərazisi ilə tamamilə çevrələnir. Bu vəziyyət siyasi, iqtisadi və coğrafi çətinliklər yarada bilər, çünki anklavlar ətrafdakı ölkə ilə əlaqələri davamlı olaraq qorumaq məcburiyyətindədir.
Anklav termini “tamamilə əhatə olunmuş” mənasını verən fransızca “enclave” sözündən gəlir. Tarixi olaraq, anklavların yaradılması müharibələr, sülh müqavilələri və siyasi sərhədlərin dəyişməsi nəticəsində baş vermişdir. Bu məqalədə anklav anlayışının təyini, tarixi, fərqli növləri və mövcud problemlər haqqında məlumat veriləcəkdir.
Anklavların yaranma səbəbləri
Anklavlar müxtəlif səbəblərlə yarana bilər. Aşağıda anklavların yaranmasına səbəb olan bəzi əsas faktorlar göstərilmişdir:
Tarix boyunca müharibələr, işğallar və sərhəd dəyişiklikləri nəticəsində anklavlar yaranmışdır. Müxtəlif dövlətlərin əraziləri arasında mübahisələr və ya sülh müqavilələri nəticəsində yeni anklavlar formalaşmış və ya mövcud ərazilər bölünmüşdür.
Sərhəd razılaşmaları zamanı müəyyən ərazilər fərqli ölkələrə verildikdə, bəzi yerlər ətrafdakı ölkənin içərisində qalmış və nəticədə anklav halını almışdır. Bu cür vəziyyətlər daha çox sərhəd bölgələrində meydana gəlir.
Etnik və mədəni müxtəliflik də anklavların yaranmasına səbəb ola bilər. Bir bölgədə yaşayan insanların mədəni və etnik xüsusiyyətləri, həmin ərazinin sərhədləri daxilində fərqli bir ərazi kimi müəyyənləşməsinə yol açmışdır.
Anklav növləri
Anklavlar fərqli xüsusiyyətlərinə və yerləşimlərinə görə növlərə ayrılır. Hər bir növün özünəməxsus xüsusiyyətləri və problemləri vardır. Aşağıda ən çox rast gəlinən anklav növləri izah edilmişdir:
Tam anklavlar-Tam anklavlar, tamamilə başqa bir ölkə tərəfindən əhatə olunmuş ərazilərdir. Bu anklavlar tamamilə başqa bir dövlətin ərazisi ilə çevrələndiyindən ətrafdakı ölkə ilə əlaqələrini davamlı olaraq qorumaq məcburiyyətindədirlər. Misal olaraq, Vatikan İtaliya ilə tam əhatə olunmuş tam anklavdır.
Yarı anklavlar-Yarı anklavlar müəyyən bir tərəfdən su və ya dənizlə əhatə olunmuş, digər tərəfdən isə başqa ölkə ilə çevrələnmiş ərazilərdir. Bu anklavlar adətən coğrafi xüsusiyyətləri ilə fərqlənir və digər ölkə ilə sərhədlərini su yolu ilə müəyyən edir.
Eksklavlar-Eksklav, əsas ölkədən ayrılmış və başqa ölkə ilə əhatə olunmuş ərazilərə deyilir. Eksklavlar anklav kimi görünə bilər, lakin anklav olmaq üçün tamamilə bir dövlətin ərazisi ilə əhatə olunmuş olması lazımdır. Anklav olan ərazi həm eksklav, həm də anklav sayıla bilər, lakin bütün eksklavlar anklav deyil.
Anklavlarla bağlı problemlər
Anklavlar coğrafi və siyasi baxımdan bir çox çətinliklər yaradır. Bu problemlər həm yerli əhali, həm də dövlətlər üçün iqtisadi, sosial və siyasi məsələlərə səbəb ola bilər. Aşağıda anklavların yaratdığı bəzi əsas problemlər verilmişdir:
Anklavlar ətrafdakı ölkə tərəfindən tamamilə əhatə olunduğu üçün, orada yaşayan insanlar və ya əraziyə daxil olanlar həmin ölkənin ərazisindən keçməli olur. Bu vəziyyət xüsusi nəqliyyat güzəştlərinin və sərhəd keçidi icazələrinin əldə edilməsini tələb edir və giriş çıxış məsələlərində problemlərə səbəb olur.
Anklavlar, iqtisadi fəaliyyətlərində bəzi məhdudiyyətlərlə qarşılaşa bilər. Bu ərazilər ətrafdakı ölkənin qaydalarına uyğun olaraq iş görməli olduğundan, ticarət və maliyyə məsələlərində çətinliklərlə üzləşə bilər. Vergi və gömrük məsələləri də anklavlar üçün çətinlik yaradan faktorlardandır.
Anklavlar bəzən ölkələr arasında siyasi mübahisələrə səbəb ola bilər. Ətraf ölkənin daxili işlərinə təsir edən bu ərazilər, ölkələr arasında diplomatik gərginliyə gətirib çıxara bilər. Bu da anklavın yerləşdiyi ölkə ilə münasibətləri gərginləşdirə bilər.
Anklavlar bəzən təhlükəsizlik problemləri ilə üzləşə bilər, çünki bu ərazilər ətraf ölkənin ərazisi ilə tam əhatə olunmuş olur və bəzən hərbi-strateji əhəmiyyət daşıya bilər. Bu səbəbdən, anklavların təhlükəsizliyi ətraf ölkə ilə diplomatik razılaşmalardan asılı olur.
Məşhur anklav nümunələri
Dünya coğrafiyasında müxtəlif ölkələrə məxsus olan anklavlar mövcuddur və bu ərazilər özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə diqqət çəkir. Aşağıda məşhur anklavlardan bəhs edilmişdir:
Vatikan, tamamilə İtaliya ilə əhatə olunmuş bir anklavdır və Roma şəhərinin daxilində yerləşir. Dünya Katolik Kilsəsinin mərkəzi olaraq tanınan Vatikan, 1929-cu ildən müstəqil dövlət olaraq fəaliyyət göstərir və özünəməxsus siyasi və dini statusa malikdir.
Lesoto, tamamilə Cənubi Afrika Respublikası ilə əhatə olunmuş bir anklav ölkəsidir. Afrika qitəsində yerləşən Lesoto öz suverenliyini qorumaqla yanaşı, Cənubi Afrika ilə müxtəlif siyasi və iqtisadi əlaqələrə malikdir.
San Marino, tamamilə İtaliya ilə əhatə olunmuş bir başqa anklav dövlətdir. Ərazicə kiçik olan San Marino, dünyanın ən qədim respublikalarından biri sayılır və öz müstəqil dövlət statusunu qoruyur.
Naxçıvan, Azərbaycan Respublikasının eksklavıdır və Ermənistanla əhatələnmişdir. Naxçıvan anklav sayılmasa da, eksklav olaraq coğrafi və siyasi baxımdan maraqlı bir ərazi hesab olunur və anklavların yaranma xüsusiyyətlərini göstərən bir nümunədir.
Anklavlar dünya coğrafiyasında maraqlı və xüsusi statusa malik olan ərazilərdir. Bu ərazilər həm siyasi, həm də coğrafi problemlərlə üzləşə bilər. Anklavlar tarixi, siyasi və etnik səbəblərdən yarana bilər və hər bir anklav özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə fərqlənir. Anklavların mövcudluğu ölkələr arasında qarşılıqlı əlaqələri və diplomatik münasibətləri daha da mürəkkəbləşdirir, lakin onlar coğrafi və siyasi müxtəlifliyin əhəmiyyətli bir parçası olaraq qalırlar.