Bariqa sözü ərəbcə mənşəli bir kəlimədir və dilimizə həm məcazi, həm də konkret mənalarda keçmişdir. Ərəb dilində “barīqa” kimi tələffüz olunan bu söz parıldamaq, işıq saçmaq, parıltı vermək mənalarında işlədilir. Azərbaycan dilində isə bariqa daha çox bədii ədəbiyyatda, poeziyada və ya köhnə üslublu mətnlərdə rast gəlinir. Bu məqalədə bariqa sözünün mənşəyi, istifadəsi, tarixi kontekstdəki yeri və müasir dildə istifadəsi haqqında ətraflı məlumat veriləcək.
“Bariqa” sözü ərəb dilindəki “barq” (şimşək) kökündən yaranmışdır. Bu kök parıldamaq, ani işıq saçmaq, göz qamaşdırmaq anlamlarını daşıyır. Ərəbdilli ədəbiyyatda bu söz tez-tez metaforik şəkildə istifadə olunaraq parlaq fikir, ilham və ya qısa müddətli gözəllik kimi təqdim olunur.
Azərbaycan dilinə keçdikdən sonra isə bu söz əsasən klassik poeziyada öz yerini tapmış və çox vaxt bədii təsvir vasitəsi kimi istifadə olunmuşdur.
Ədəbiyyatda və poeziyada bariqa
Klassik Azərbaycan poeziyasında bariqa sözü çox zaman ilham, duyğu və ya qəfil gələn fikir üçün metafora kimi işlədilir. Məsələn:
“Şimşək tək bariqa vurdu könlümə qəfil,
Qələm oynadı, yazıldı bir misra səfil.”
Burada “bariqa” qəfil gələn bir ilhamı, işıq parıltısını ifadə edir. Ədiblər və şairlər bu sözü qısa və parlaq bir duyğunu çatdırmaq üçün seçirlər. Nizami Gəncəvi, Füzuli, Xaqani kimi şairlərin əsərlərində də bu sözə rast gəlmək mümkündür.
Məcazi mənada bariqa
Məcazi anlamda bariqa daha çox daxili aydınlanma, ani anlama və ya müdriklik anı kimi qəbul edilir. İnsan bəzən bir məsələyə uzun müddət cavab tapa bilmir, lakin qəfil bir fikir gəlir və həmin anda “bariqa çaxdı” ifadəsi istifadə olunur. Bu kontekstdə bariqa sözünün mənası “aydınlanma anı” və ya “beyində şimşək kimi çaxan fikir” olaraq başa düşülür.
Mədəniyyət və dillərdə yeri
Bariqa sözünə yalnız Azərbaycan dilində deyil, digər müsəlman xalqlarının ədəbiyyatında da rast gəlinir. Ərəb və fars poeziyasında bu termin xüsusi yer tutur və çox vaxt Tanrıdan gələn işıq, maarifləndirmə və ya ilahi parıltı ilə əlaqələndirilir. Osmanlı türkcəsində də “bariqa-i ilahi” (ilahi işıq) kimi ifadələrlə tez-tez qarşılaşmaq mümkündür.
Müasir dildə istifadəsi
Müasir Azərbaycan dilində “bariqa” sözü gündəlik danışıqda çox işlədilməsə də, bəzi bədii əsərlərdə, şeirlərdə və ya yazılı ədəbiyyatda hələ də istifadə olunur. Bu söz daha çox klassik üsluba meyilli yazıçılar və şairlər tərəfindən istifadə edilir. Bəzi müasir müəlliflər isə bu sözü nostalji və ya romantik effekt yaratmaq üçün mətnlərində istifadə edirlər.
Bariqa sözü Azərbaycan dilində öz poetik və estetik dəyərini qoruyub saxlayan nadir sözlərdən biridir. Onun ərəb kökü, zəngin məcazi mənası və klassik poeziyada tutduğu yer bu termini həm tarixi, həm də ədəbi baxımdan əhəmiyyətli edir. Müasir dövrdə də bu cür sözlərin yaşadılması, dilimizin zənginliyinin qorunması üçün vacibdir.