Defisit nədir?
Defisit, iqtisadiyyatda tələb və təklif arasında yaranan balanssızlığı ifadə edən bir anlayışdır. Bu, müəyyən bir məhsul, xidmət və ya maliyyə qaynağının yetərsiz olduğu və tələb olunan miqdarın təklif olunan miqdardan daha çox olduğu halları təsvir edir. Defisit, iqtisadiyyatda müxtəlif sahələrdə, xüsusən də dövlət büdcəsi, xarici ticarət və ümumi təchizat sistemlərində ortaya çıxır. Bu balanssızlıq, qiymət artımlarına, iqtisadiyyatda problemlərə və istehlakçıların tələblərinin tam ödənilməməsinə səbəb ola bilər.
İqtisadiyyatda defisit, müvəqqəti və ya uzunmüddətli ola bilər. Müvəqqəti defisit təchizat çatışmazlığından və ya tələb artımından qaynaqlana bilər, uzunmüddətli defisit isə əsas iqtisadi strukturlarda problemlərin mövcud olduğunu göstərə bilər.
Defisit növləri
Defisit anlayışı müxtəlif iqtisadi sahələrdə tətbiq oluna bilər və hər bir növ fərqli iqtisadi təsirə malikdir. Əsas defisit növləri aşağıdakılardır:
Büdcə defisiti
Büdcə defisiti, dövlətin xərclərinin gəlirlərini üstələdiyi hallarda meydana gəlir. Bu vəziyyətdə dövlətin xərcləri gəlirlərindən daha çox olur və bu, dövlətin maliyyə çatışmazlığı ilə qarşılaşmasına səbəb olur. Büdcə defisitinin ödənilməsi üçün dövlət borc alır və ya vergiləri artırır.
Büdcə defisitinin uzun müddət davam etməsi ölkənin ümumi iqtisadi vəziyyətinə mənfi təsir göstərə bilər. Bu, dövlət borcunun artmasına və dövlətin maliyyə idarəçiliyinin çətinləşməsinə səbəb olur.
Ticarət defisiti
Ticarət defisiti, bir ölkənin ixrac etdiyi məhsul və xidmətlərin dəyərinin idxal etdiyi məhsul və xidmətlərdən az olduğu hallarda yaranır. Başqa sözlə, bir ölkə digər ölkələrdən daha çox mal və xidmət idxal etdikdə ticarət defisiti yaranır. Bu, ölkənin xarici ölkələrə qarşı maliyyə borcunun artmasına səbəb olur.
Ticarət defisiti, daxili istehsalın və ixracın azalmasına və yerli sənayelərin zərər görməsinə səbəb ola bilər. Ölkələr ticarət defisitini azaltmaq üçün ixracı təşviq edən siyasətlər həyata keçirir və yerli istehsalın inkişafını dəstəkləyir.
Əmtəə defisiti
Əmtəə defisiti, bir məhsul və ya xidmətin bazarda tələbə cavab verə biləcək qədər təklif olunmaması halında yaranır. Bu vəziyyət bazarda həmin məhsulun qiymətinin artmasına səbəb olur və istehlakçılar üçün əlçatanlığı azaldır. Əmtəə defisitinin başlıca səbəbləri arasında istehsalın azalması, tədarük zəncirindəki problemlər və tələb artımı yer alır.
Məsələn, ərzaq məhsulları, dərmanlar və enerji mənbələri kimi məhsullarda əmtəə defisiti yaranması, istehlakçılara ciddi təsir göstərə və sosial narazılıqlara səbəb ola bilər.
Defisitin yaranma səbəbləri
Defisit müxtəlif səbəblərdən yarana bilər və bu səbəblər hər bir defisit növü üçün fərqli təsir gücünə malikdir. Aşağıda defisitin yaranma səbəbləri qeyd edilmişdir:
Məhsul və ya xidmətlərə olan tələb artdıqca, təklif bu tələbə cavab verə bilmir və defisit yaranır. Tələb artımı adətən əhalinin artması, gəlir səviyyəsinin yüksəlməsi və istehlakçıların alış-veriş meyllərindəki dəyişikliklər nəticəsində baş verir.
Məhsul istehsalı prosesində yaranan problemlər də defisitə səbəb ola bilər. Xammal çatışmazlığı, texniki problemlər və təbii fəlakətlər istehsal prosesində fasilələrə və məhsul çatışmazlığına səbəb olur.
İdxal və ixrac arasında tarazlığın pozulması ticarət defisitinə səbəb olur. Bir ölkə daha çox idxal edir və daha az ixrac edirsə, bu, xarici ölkələrə borcun artmasına və valyuta məzənnəsinin dəyişməsinə səbəb olur.
Dövlətin xərcləri gəlirlərindən daha çox olarsa, büdcə defisiti yaranır. Dövlətin infrastruktura, sosial layihələrə və ya müdafiə xərclərinə daha çox vəsait ayırması bu vəziyyəti yarada bilər.
Defisit iqtisadiyyat və cəmiyyət üzərində müxtəlif təsirlər yaradır. Defisit nəticəsində qiymət artımları, inflyasiya və valyuta məzənnələrində dəyişikliklər baş verə bilər. Bu nəticələr həm istehlakçılar, həm də dövlət və müəssisələr üçün müəyyən çətinliklər yaradır.
Əmtəə defisiti qiymətlərin artmasına və inflyasiyanın yüksəlməsinə səbəb olur. Tələb və təklif arasında yaranan balanssızlıq qiymətlərin qalxmasına və istehlakçıların alış gücünün azalmasına gətirib çıxarır.
Dövlət büdcə defisitini örtmək üçün borc alır. Bu borc dövlətin maliyyə yükünü artırır və gələcəkdə maliyyə problemlərinin yaranmasına səbəb ola bilər.
Əsas məhsullarda yaranan defisit, məsələn, ərzaq və dərman çatışmazlığı, istehlakçılar arasında narahatlıq və narazılıq yaradır. Bu vəziyyət ictimai təhlükəsizliyi və sosial stabilliyi təhdid edə bilər.
Ticarət defisiti ölkənin xarici valyuta ehtiyatlarının azalmasına və milli valyutanın dəyərsizləşməsinə səbəb olur. Bu vəziyyət ölkənin xarici ticarət imkanlarını məhdudlaşdıra və iqtisadiyyata mənfi təsir göstərə bilər.
Defisitin aradan qaldırılması yolları
Defisitin aradan qaldırılması üçün dövlətlər və müəssisələr müxtəlif tədbirlər həyata keçirir. Bu tədbirlər arasında istehsalın artırılması, idxalın azaldılması və səmərəli resurs istifadəsi yer alır. Aşağıda defisitin aradan qaldırılması yollarına dair bəzi tədbirlər verilmişdir:
İstehsalın artırılması
İqtisadiyyatda defisiti aradan qaldırmaq üçün istehsalın artırılması əsas rol oynayır. İstehsal proseslərinin inkişaf etdirilməsi və təchizatın təkmilləşdirilməsi defisitin azalmasına kömək edir.
İxracın təşviqi və idxalın azaldılması
Ticarət defisitini azaltmaq üçün ixracın təşviqi və idxalın məhdudlaşdırılması tədbirləri tətbiq oluna bilər. Yerli məhsulların istehsalının və ixracının artırılması ölkənin xarici valyuta ehtiyatlarını gücləndirir və defisiti azaldır.
Büdcə xərclərinin azaldılması
Dövlət büdcə defisitini azaltmaq üçün xərcləri məhdudlaşdıra bilər. Xüsusilə, lüzumsuz dövlət xərclərinin azaldılması və səmərəli büdcə idarəçiliyi ilə maliyyə sabitliyinin təmin edilməsi mümkündür.
İnvestisiyaların təşviqi
İqtisadiyyatda məhsul və xidmətlərin artırılması üçün xarici və yerli investisiyaların təşviqi vacibdir. İstehsal sahələrinə investisiya etmək, defisiti aradan qaldırmağa və iqtisadiyyatı sabitləşdirməyə kömək edir.
Defisit, iqtisadiyyatdakı tələb və təklif arasında yaranan balanssızlığı ifadə edir və müxtəlif sahələrdə fərqli təsirlərə malikdir. Büdcə, ticarət və əmtəə defisitləri iqtisadiyyata müxtəlif formalarda mənfi təsir göstərə bilər. Defisitin aradan qaldırılması üçün istehsalın artırılması, ixracın təşviqi, büdcə xərclərinin azaldılması və səmərəli investisiya siyasəti vacibdir. Bu tədbirlər defisit problemini yüngülləşdirə və iqtisadi sabitliyi təmin edə bilər.