Despot nədir?
Despot sözünün mənşəyi qədim yunan dilindəki “despotes” sözündən gəlir və “hakim”, “bəy” anlamında işlədilirdi. Tarix boyunca, despotizm dedikdə bir şəxsin, adətən bir hökmdarın, çox sərt və məhdudiyyətsiz hakimiyyətini həyata keçirdiyi idarəetmə forması başa düşülürdü. Bu hakimiyyət modelində hökmdarın əməlləri və qərarları heç bir hüquq və qanunla məhdudlaşdırılmır, o, istədiyi kimi idarə edə bilir. Despot anlayışı daha çox mənfi məna daşıyır və bir şəxsin zorakı, məhdudiyyətsiz və ədalətsiz şəkildə hakimiyyətə sahib olduğunu ifadə edir.
Despotizmin xüsusiyyətləri
Despotizmə əsaslanan hakimiyyətlərdə və idarəetmələrdə bir neçə xüsusiyyət diqqət çəkir. Bu xüsusiyyətlər əsasən insan hüquqlarının məhdudlaşdırılması, fərdi azadlıqların sıxışdırılması və hakimiyyətin mütləq şəkildə mərkəzləşdirilməsi ilə xarakterizə olunur.
Despotik idarəetmədə hökmdarın hakimiyyəti mütləqdir. Onun qərarları heç bir qanun və ya məhkəmə sistemi tərəfindən nəzarət edilmir. Hökmdarın istəkləri qanun kimi qəbul edilir və cəmiyyət üzərində tam hakimiyyətə malik olur.
Despot hakimiyyətlərdə insan hüquqları məhdudlaşdırılır və fərdi azadlıqlar sıxışdırılır. Xalqın hüquqları demək olar ki, nəzərə alınmır və insanlara qarşı zorakı tədbirlər görülə bilər. Bu, xüsusilə müstəqil düşüncə və azad ifadə hüququnun məhdudlaşdırılmasına gətirib çıxarır.
Despotlar, adətən cəzalandırma vasitəsilə cəmiyyətdəki insanları özlərinə tabe etməyə çalışırlar. Cəzalandırma vasitələri çox sərt olur və cəmiyyət üzərində qorxu hissini artırır. Bu, despotun hakimiyyətinin qorunmasını təmin etmək üçün təsirli bir üsul kimi görülür.
Tarixdə despotizm nümunələri
Tarixdə bir çox despotik hakimiyyətlər mövcud olmuşdur. Despotlar fərqli dövrlərdə və fərqli yerlərdə öz hakimiyyətlərini tətbiq edərək cəmiyyətə nəzarət etməyə çalışmışlar. Aşağıda tarixdə ən çox tanınmış despotizm nümunələrinə nəzər salaq.
Qədim Misirdə fironlar despot hakimiyyətin ən önəmli nümunələrindən biri olmuşdur. Onlar ölkənin yeganə hökmdarları kimi qəbul edilir və öz hakimiyyətlərini tanrı səviyyəsində təqdim edirdilər. Fironlar xalqın həyatına tam nəzarət edir və onların iradəsi qanun kimi qəbul edilirdi.
Roma İmperatorluğunun son dövrlərində bəzi imperatorlar despot hakimiyyəti həyata keçirmişlər. Onlar çox sərt tədbirlər görərək öz hakimiyyətlərini möhkəmləndirirdilər. Xalqın hüquqları məhdudlaşdırılır və cəmiyyətə zorakılıqla nəzarət edilirdi.
Müasir dövrə yaxın bəzi Avropa monarxiyaları da despotik hakimiyyətləri ilə tanınmışdır. Fransa kralı XIV Lüdovik (“Günəş Kralı”) öz hakimiyyətini mütləq hakimiyyət olaraq qəbul etdirən və despotik üsullarla idarə edən hökmdarlardan biri olmuşdur.
Despotizmin müasir dövrdə təsirləri
Müasir dövrdə despotizmin izləri bəzi avtoritar idarəetmə formalarında davam etməkdədir. Bu cür idarəetmə formaları insan hüquqlarının məhdudlaşdırılması, ifadə azadlığının məhdudlaşdırılması və hökmdarın nəzarətindən kənarlaşan hər hansı bir fəaliyyətin zorakılıqla yatırılması ilə xarakterizə olunur.
Bəzi ölkələrdə mövcud olan avtoritar rejimlər despotizm xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir. Bu rejimlərdə xalqın səsvermə hüquqları məhdudlaşdırılır, söz azadlığına qarşı məhdudiyyətlər qoyulur və insan hüquqları əhəmiyyətli dərəcədə pozulur. Bu cür hökumətlərdə hakimiyyət mütləq şəkildə mərkəzləşdirilir və fərqli düşüncələrə qarşı amansız davranılır.
Müasir dövrdə despotizmə qarşı mübarizə aparmaq üçün insan hüquqları və azadlıqları qorunmalıdır. Bütün insanlar azadlıq və hüquq tələb etməli və despotizmin gətirdiyi məhdudiyyətlərə qarşı çıxmalıdırlar. Birləşmiş Millətlər Təşkilatı kimi beynəlxalq təşkilatlar bu istiqamətdə çalışır və dünya üzrə insan hüquqlarının qorunması üçün tədbirlər görür.
Despotizmin cəmiyyətə təsiri
Despotik hakimiyyətin cəmiyyətə təsiri çox genişdir. İnsanlar qorxu və təzyiq altında yaşamaq məcburiyyətində qalırlar və bu, onların həyat keyfiyyətinə mənfi təsir göstərir.
Despotik hakimiyyətlər cəmiyyətin inkişafını da məhdudlaşdırır. İnsanların sərbəst düşünməsi və yaratması əngəlləndiyi üçün iqtisadi və sosial inkişaf geriləyir. Bu cür hakimiyyətlər bəzən ölkənin beynəlxalq əlaqələrinə də mənfi təsir göstərə bilər.
Despotik idarəetmə cəmiyyətin inkişafına mane olan amillərdən biridir. Çünki bu tip idarəetmələrdə yenilikçi ideyalara və fərqli düşüncələrə qarşı dözümsüzlük mövcuddur.