İsim nədir?

İsim, dilimizdə insanların, əşyaların, canlıların, anlayışların və hadisələrin adlarını ifadə edən nitq hissəsidir. Hər hansı bir varlığın, hadisənin və ya anlayışın adını bildirmək üçün istifadə olunan sözlər isim adlanır. Məsələn, “kitab”, “şəhər”, “insan”, “sevgi” kimi sözlər isimlərdir. İsimlər dilin ən əsas komponentlərindən biridir və cümlə quruluşunda mühüm rol oynayır.

Bu məqalədə isimin nə olduğunu, onun növlərini və dilimizdə necə istifadə olunduğunu izah edəcəyik.

İsim nə deməkdir?

İsim, konkret və ya abstrakt obyektlərin adını bildirən sözdür. İsimlər dilin quruluşunda ən vacib hissələrdən biridir və əşyanı, hadisəni, insanı və ya anlayışı konkret bir ad ilə ifadə edirlər. Məsələn, “quş”, “dağ”, “ağac” kimi sözlər ismlərdir. İsimlər cümlədə subyekt rolunu oynayır və təsvir olunan varlıqlar haqqında məlumat verir.

İsimlər ümumiyyətlə aşağıdakı suallara cavab verir:

• Kim? (insanları bildirən isimlər)
• Nə? (əşyaları və anlayışları bildirən isimlər)

İsim növləri

İsimlər müxtəlif meyarlara görə bir neçə növə bölünür. Bu bölünmə onların təbiətinə, ümumiliyinə və konkretliyinə görə təyin edilir. Aşağıda ismin əsas növlərinə baxaq:

Cəm isimlər bir qrup varlığı ifadə edən isimlərdir. Cəm isimlər, adətən, çoxluq bildirən isimlərdir və “lər”, “lar” şəkilçisi ilə düzəlir. Məsələn, “uşaqlar”, “kitablar”, “şəhərlər” kimi sözlər cəm isimlərdir. Bu isimlər bir və ya bir neçə eyni cinsdən olan varlıqları ifadə edir.

Xüsusi isimlər, müəyyən bir varlığa məxsus olan isimlərdir və adətən böyük hərflə yazılır. Bu isimlər insan, şəhər, ölkə, heyvan və ya müəssisə adları ola bilər. Məsələn, “Bakü”, “Azərbaycanca”, “Leyla” kimi isimlər xüsusi isimlərdir.

Ümumi isimlər, müəyyən bir cinsə aid olan və xüsusi bir varlıqdan bəhs etməyən isimlərdir. Ümumi isimlər eyni növ varlıqları bildirir və adətən kiçik hərflə yazılır. Məsələn, “uşaq”, “çay”, “quş” kimi sözlər ümumi isimlərdir.

Konkret isimlər, beş duyğu üzvümüzlə (görmə, eşitmə, toxunma, dad, iybilmə) qavraya bildiyimiz varlıqların adlarını bildirən isimlərdir. Məsələn, “stol”, “alma”, “qələm” kimi sözlər konkret isimlərdir, çünki bu varlıqları hiss edə bilirik.

Mücərrəd isimlər, duyğu orqanlarımızla qavraya bilmədiyimiz, ancaq düşüncə və hisslərlə qavradığımız varlıqları ifadə edir. Məsələn, “sevgi”, “azadlıq”, “ədalət” kimi isimlər mücərrəd isimlərdir.

İsimlərin funksiyaları

İsimlərin müxtəlif funksiyaları var və onlar dilin strukturunda mühüm rol oynayır. Aşağıda isimlərin əsas funksiyalarını qeyd edirik:

Subyekt rolunda

İsimlər cümlədə çox vaxt subyekt rolunu oynayır. Subyekt, cümlədə hərəkəti icra edən varlıqdır. Məsələn, “Uşaq kitab oxuyur” cümləsində “uşaq” sözü subyekt rolunu oynayır.

Obyekt rolunda

İsimlər cümlədə obyekt rolunu da oynaya bilər. Obyekt, hərəkətin kimə və ya nəyə yönəldiyini göstərir. Məsələn, “O, kitabı oxudu” cümləsində “kitabı” sözü obyekt rolundadır.

Mübtəda rolunda

İsimlər cümlədə mübtəda rolunu daşıyaraq cümlənin əsas hissəsini təşkil edir. Məsələn, “Kitab yaxşıdır” cümləsində “kitab” mübtəda rolunu oynayır.

Atributiv funksiyada

Bəzi hallarda isimlər atributiv (xüsusiyyət bildirən) rol daşıya bilər. Bu halda isim başqa bir ismi izah edir. Məsələn, “məktəb müəllimi” ifadəsində “məktəb” sözü atributiv funksiyanı yerinə yetirir.

İsimlərin təyini və təsviri

İsimlər bəzən təyin olunmuş və ya təsvir olunmuş şəkildə cümlədə iştirak edir. İsimlərin təyin edilməsi və təsviri onların daha dəqiq və konkret şəkildə ifadə olunmasını təmin edir.

Təyinli isimlər

Təyinli isimlər müəyyənlik bildirən sözlərdir. Bu isimlər birbaşa müəyyən bir varlığı işarə edir. Məsələn, “bu kitab”, “o maşın” kimi ifadələrdəki isimlər təyinlidir.

Təsvirli isimlər

Təsvirli isimlər, adətən, sifət və ya başqa bir isim tərəfindən izah olunur. Məsələn, “böyük ev”, “yaşıl ağac” kimi ifadələrdəki isimlər təsvirli isimlərdir. Burada “böyük” və “yaşıl” sifətləri ismi təsvir edir.

İsimlərin cümlədə rolu

İsimlər cümlədə əsasən subyekt, obyekt və atributiv funksiyalarda iştirak edir. Bu onların cümlə quruluşunda nə qədər mühüm rol oynadığını göstərir.

İsimlər ən çox subyekt kimi istifadə olunur və cümlədə fəaliyyət göstərən əsas varlıq kimi çıxış edir. “Məktəb açıldı” cümləsində “məktəb” sözü subyekt rolundadır.

Cümlədə hərəkətin təsir etdiyi varlıqları bildirmək üçün isimlər obyekt rolunda istifadə olunur. “Müəllim dərsi izah etdi” cümləsində “dərsi” sözü obyekt rolundadır.

İsimlər cümlədə yer və zaman bildirə bilər. Məsələn, “O, parkda gəzir” cümləsində “park” sözü yer bildirən isimdir. “Sabah görüşəcəyik” cümləsində isə “sabah” sözü zaman bildirən isimdir.

İsim, dilimizdə ən əsas nitq hissələrindən biridir və varlıqların adını bildirmək üçün istifadə edilir. İsimlər konkret, mücərrəd, ümumi və xüsusi kimi müxtəlif növlərə bölünür və cümlədə subyekt, obyekt və mübtəda funksiyalarında istifadə olunur. İsimlərin doğru və düzgün istifadə olunması dilin anlaşıqlı və səlis olmasını təmin edir.