Karbohidrat nədir?

Karbohidratlar, orqanizmin enerji ehtiyacını təmin edən əsas qida maddələrindən biridir. Bu maddələr karbon, hidrogen və oksigen atomlarından ibarətdir və adətən bitkilər vasitəsilə günəş enerjisinin fotosintez yolu ilə çevrilməsi nəticəsində yaranır. İnsan və heyvan orqanizmi karbohidratları qidalanma vasitəsilə qəbul edərək, onları enerjiyə çevirir. Karbohidratlar qidaların tərkibində çox geniş yayılmışdır və əsas enerji mənbəyi hesab olunur.

Karbohidratlar sadə və mürəkkəb olmaqla iki əsas kateqoriyaya ayrılır və orqanizmin fəaliyyətində mühüm rol oynayır. Enerji təminatının yanında, hüceyrə quruluşunun formalaşması və bəzi həyati proseslərin reallaşmasında da karbohidratlar iştirak edir.

Karbohidratların növləri

Karbohidratlar kimyəvi strukturlarına görə fərqli növlərə bölünür və hər bir növ fərqli xüsusiyyətlərə malikdir. Əsasən, sadə karbohidratlar və mürəkkəb karbohidratlar olmaqla iki əsas qrupa ayrılırlar.

Sadə karbohidratlar

Sadə karbohidratlar, bir və ya iki şəkər molekulundan ibarət olan qısa zəncirlərdir. Onlar tez həzm olunur və qısa müddətdə enerjiyə çevrilir. Sadə karbohidratlar əsasən meyvələrdə, süddə və şəkərdə tapılır. Sadə karbohidratlar iki əsas növə ayrılır:

• Monosaxaridlər: Bu qrupa qlükoza, fruktoza və qalaktoza daxildir. Monosaxaridlər ən sadə şəkər formasıdır və birbaşa enerji mənbəyi kimi istifadə olunur.
• Disaxaridlər: İki şəkər molekulundan ibarət olan disaxaridlərə saxaroza və laktoza nümunədir. Saxaroza şəkər qamışı və çuğundurdan əldə edilir, laktoza isə südün tərkibində mövcuddur.

Mürəkkəb karbohidratlar

Mürəkkəb karbohidratlar uzun zəncirli şəkər molekullarından ibarətdir və daha uzun müddətdə həzm olunur. Bu karbohidratlar, enerjini daha davamlı bir şəkildə təmin edir. Mürəkkəb karbohidratlar nişasta və liflərdən ibarətdir.

• Nişasta: Taxıllar, kartof və paxlalı bitkilər nişasta mənbələridir. Orqanizm nişastanı sadə şəkərlərə çevirərək enerjiyə çevirir.
• Liflər: Liflər, orqanizm tərəfindən tam həzm olunmur, lakin həzm sisteminin düzgün işləməsinə kömək edir. Lifli qidalar, meyvələr, tərəvəzlər və taxıllarda tapılır.

Karbohidratların funksiyaları

Karbohidratların orqanizmdə bir çox mühüm funksiyaları var. Bu funksiyalar orqanizmin ümumi sağlamlığı və enerji səviyyəsi üçün əhəmiyyətlidir.

Karbohidratlar, orqanizmin əsas enerji mənbəyidir. Hər 1 qram karbohidrat təxminən 4 kalori enerji təmin edir. Karbohidratlar qana qlükoza şəklində daxil olur və hüceyrələr tərəfindən enerji olaraq istifadə edilir.

Karbohidratlar həzm sisteminin sağlamlığını dəstəkləyir. Xüsusilə liflər, həzm sistemini normallaşdırır, qəbizliyin qarşısını alır və bağırsaqların fəaliyyətini yaxşılaşdırır. Lifli qidaların istehlakı bağırsaq sağlamlığı üçün çox faydalıdır.

Beyin fəaliyyətinin davamlı və səmərəli olması üçün qlükoza tələb olunur. Beyin hüceyrələri enerji üçün əsasən qlükozadan istifadə edir və bu səbəblə karbohidratların qəbulu beyin üçün çox əhəmiyyətlidir. Məsələn, qlükoza çatışmazlığı vəziyyətində diqqət dağınıqlığı, zəif yaddaş və enerji çatışmazlığı kimi hallar meydana gələ bilər.

Karbohidratlar qanda şəkər səviyyəsinin normada saxlanmasına kömək edir. Sadə və mürəkkəb karbohidratların fərqli həzm müddətləri qanda şəkər səviyyəsinin stabil qalmasını təmin edir. Mürəkkəb karbohidratlar qanda şəkərin daha yavaş yüksəlməsinə səbəb olur və uzunmüddətli enerji təmin edir.

Karbohidrat qəbulu və sağlamlıq

Karbohidratların düzgün miqdarda qəbul edilməsi sağlamlıq üçün çox vacibdir. Həddindən artıq karbohidrat qəbul etmək qanda şəkər səviyyəsinin artmasına və çəki artımına səbəb ola bilər. Düzgün miqdarda qəbul edildikdə isə karbohidratlar sağlamlıq üçün faydalıdır.

Sağlam və balanslı qidalanma zamanı həm sadə, həm də mürəkkəb karbohidratların balanslı şəkildə qəbul edilməsi vacibdir. Sadə karbohidratların çox istehlakı ani enerji artışına və ardından enerji səviyyəsinin düşməsinə səbəb ola bilər. Buna görə, daha çox mürəkkəb karbohidratlardan istifadə edərək enerjini davamlı təmin etmək tövsiyə edilir.

Arıqlamaq və çəki idarəsi üçün karbohidrat qəbuluna diqqət yetirmək vacibdir. Mürəkkəb karbohidratlar uzun müddət toxluq hissi verir və daha az kalori ilə daha çox enerji təmin edir. Bu, çəki idarəsini asanlaşdırır və artıq çəki almanın qarşısını alır.

Diyabet xəstələri karbohidrat qəbuluna xüsusi diqqət yetirməlidir. Onlar mürəkkəb karbohidratlara üstünlük verərək qan şəkərini stabilləşdirə bilərlər. Qanda şəkər səviyyəsini balansda saxlamaq üçün lifli qidalardan istifadə etmək vacibdir.

Karbohidratların mənbələri

Karbohidratlar qidaların çoxunda mövcuddur və qida rasionunun əsasını təşkil edir. Aşağıda karbohidrat mənbəyi olan bəzi əsas qidalar verilmişdir.

• Taxıllar: Buğda, çörək, makaron və düyü nişasta mənbələridir və mürəkkəb karbohidratlar ehtiva edir.
• Meyvələr: Alma, banan, üzüm kimi meyvələr sadə karbohidrat olan fruktoza mənbəyidir.
• Süd məhsulları: Süd və qatıq laktoza tərkibli sadə karbohidratlar ehtiva edir.
• Tərəvəzlər: Tərəvəzlər, xüsusilə nişastalı tərəvəzlər mürəkkəb karbohidrat mənbəyidir.
• Şəkərli qidalar: Şəkər və şirniyyatlar sadə karbohidratlar ehtiva edir və sürətli enerji təmin edir.

Karbohidratlar, insan orqanizminin enerji təminatında mühüm rol oynayan əsas qida maddələrindən biridir. Sadə və mürəkkəb karbohidratlar olaraq iki qrupa ayrılan bu maddələr orqanizmin funksiyaları üçün həyati əhəmiyyətə malikdir. Enerji təminatı, həzm dəstəyi, beyin fəaliyyəti və qanda şəkər səviyyəsinin normada qalması üçün karbohidratlar zəruridir. Bununla belə, balanslı qidalanma çərçivəsində düzgün miqdarda karbohidrat qəbul etmək sağlamlığın qorunması baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır.