Leksik məna nədir? Tərifi və xüsusiyyətləri

Leksik məna, bir sözün lüğəvi və ya ensiklopedik məzmununu, yəni obyektiv olaraq bir anlayışı və ya əşyanı ifadə edən mənasını ifadə edir. Leksik məna sözün danışıq dilindəki ümumi qəbul edilən, sözün özü ilə bağlı əsas anlamını göstərir və bu mənada söz, mövcud olan konkret bir varlıq, hadisə və ya anlayışa işarə edir.

Sözlərin leksik mənası nitqdə əsas rola malikdir və dilçilikdə müxtəlif dillərdə leksik mənaların necə işlədiyi, dəyişdiyi və inkişaf etdiyi geniş şəkildə öyrənilir. Bu məqalədə leksik məna nədir, onun xüsusiyyətləri və dilin müxtəlif sahələrində necə istifadə olunduğu haqqında ətraflı məlumat veriləcəkdir.

Leksik məna nədir?

Leksik məna bir sözün məzmununu, yəni onun hansı anlayışa və ya obyektə işarə etdiyini müəyyən edir. Bu məna, lüğətlərdə verilən mənalarla eynidir və çox vaxt bir sözü başqa sözlə əvəz etdikdə dəyişməz qalır. Məsələn, “kitab” sözünün leksik mənası fiziki bir obyektə, yəni içərisində yazılı məlumatlar olan bir nəşrə işarə edir. Leksik məna, sözün özünə xas və obyektiv mənasını ifadə edir.

Leksik məna və qrammatik məna

Leksik məna sözün özündə mövcud olan məna olduğu halda, qrammatik məna sözün cümlə daxilində və ya başqa sözlərlə birləşdikdə aldığı mənadır. Yəni qrammatik məna, sözün kontekstə görə necə dəyişdiyini və dil qaydalarına uyğun olaraq necə işlədiyini izah edir.

Leksik məna ilə qrammatik məna arasındakı fərqlər

• Leksik məna: Sözün lüğəvi mənasıdır, yəni birbaşa həmin sözü düşündüyümüz zaman ağlımıza gələn əsas anlamdır. Məsələn, “ev” sözü hər hansı bir yaşayış məkanını təsvir edir.
• Qrammatik məna: Sözün kontekstdən asılı olaraq necə işlədiyini izah edir. Məsələn, “evim” sözü evin sahibini ifadə edir, burada “m” şəkilçisi qrammatik məna əlavə edir.

Leksik məna növləri

Sözlərin müxtəlif leksik mənaları ola bilər və bu mənalar dilin istifadəsinə, kontekstə və mədəniyyətə görə dəyişə bilər. Aşağıda leksik mənanın bəzi əsas növlərini izah edəcəyik:

Birincili leksik məna

Birincili leksik məna, bir sözün əsas, ən yayılmış və ən çox istifadə edilən mənasıdır. Bu məna, sözün lüğətlərdə təqdim olunan birbaşa və obyektiv anlamıdır. Məsələn, “göz” sözünün birincili leksik mənası insan və ya heyvanın görmə orqanını ifadə edir.

Ikincili leksik məna

İkincili leksik məna, sözün əsas mənasına əlavə olaraq fərqli bir anlamda işlədildiyi hallarda yaranır. Bu cür mənalar, bəzən metaforalar və ya simvolik ifadələr kimi istifadə olunur. Məsələn, “göz” sözü ikincili mənada “su gözü” kimi işlədildikdə, fiziki görmə orqanı deyil, suyun qaynaqlandığı yer anlamında istifadə edilir.

Metaforik məna

Metaforik leksik məna, sözün mənasının müəyyən bir kontekstdə genişləndirilərək simvolik və ya məcazi mənada istifadə edilməsini ifadə edir. Məsələn, “dünya” sözü metaforik mənada “çox geniş bir anlayış” kimi işlədilə bilər. Bu cür leksik mənalar dilin məcazlı ifadələrində istifadə olunur