Litota ifadəni zəiflətməklə gücləndirmə üsuludur. Bu, ədəbiyyatda və danışıq dilində istifadə olunan üslubi fiqurdur və nəyinsə daha güclü və ya təsirli görünməsi üçün onu bilərəkdən zəif, dolayısı ilə ifadə etmək deməkdir. Litota, bir anlayışı ya inkarla, ya da azaldıcı ifadə ilə təqdim edərək, əslində onun əksinə diqqət çəkir. Bəzən bu üsul ironiya, bəzən də təvazökarlıq yaratmaq üçün işlədilir.
Litota sözü yunanca “litotes” – yüngüllük, azalma mənasını verən sözdən götürülmüşdür. Ədəbiyyat nəzəriyyəsində bu termin əsasən bir şeyi inkar formasında, lakin əslində müsbət mənada ifadə etmək üsulu kimi tanınır. Məsələn, “pis deyil” ifadəsi əslində “yaxşıdır” deməkdir, lakin daha yumşaq və dolayı şəkildə.
Litota çox vaxt qarşılaşdırma və təzad yaratmaq üçün istifadə olunur. Bəzən bir fikrin daha incə, ironik və ya ehtiyatlı ifadəsi olaraq da çıxış edir.
Litotanın xüsusiyyətləri
Litota üslubi fiqur olaraq bir neçə əsas xüsusiyyətə malikdir:
- Dolayı ifadə tərzi ilə vurğulama – Güclü fikri inkar və ya zəifləmiş şəkildə söyləməklə ifadə etmək.
- Təvazökarlıq və nəzakət – Özünü və ya başqasını tərifləyərkən birbaşa yox, dolayı yolla söyləmə.
- İronik və ya yumoristik effekt – Litota bəzən zarafat və ya istehza effekti yaratmaq üçün istifadə olunur.
Ədəbiyyatda litota nümunələri
Litota klassik və müasir ədəbiyyatda geniş istifadə olunur. Ədiblər və şairlər bu vasitədən fikri daha incə çatdırmaq üçün yararlanırlar. Məsələn:
- “O qədər də ağılsız deyil.” (Əslində çox ağıllıdır.)
- “Onun sözləri az da olsa təsirli idi.” (Əslində çox təsirli idi.)
Azərbaycan klassik ədəbiyyatında da bu cür ifadələrə rast gəlmək mümkündür. Füzuli, Nizami kimi şairlər bəzən bu üslubdan istifadə edərək sevgilərini, hisslərini daha yumşaq və estetik şəkildə ifadə ediblər.
Nitqdə litotanın rolu
Danışıq dilində litotanın istifadəsi çox geniş yayılıb. İnsanlar bir fikri birbaşa və kobud şəkildə yox, daha incə formada söyləmək istəyəndə litotaya müraciət edirlər. Məsələn:
- “Bu yemək pis deyil.” (Yemək əslində dadlıdır, amma bunu dolayısı ilə deyirik.)
- “O, az da olsa çalışqan biridir.” (Çox çalışqandır, lakin bunu təvazökarlıqla ifadə edirik.)
Bu cür ifadələr qarşı tərəfdə müsbət təəssürat yaratmaq və ya polemik vəziyyətlərdə münaqişədən qaçmaq üçün işlədilə bilər.
Litota ilə hiperbola arasındakı fərq
Litota çox zaman hiperbola ilə qarışdırıla bilər. Hər ikisi bədii şişirtmə üsullarıdır, amma fərqli istiqamətlərdə işləyirlər:
- Hiperbola – Şişirdərək vurğulamaq. Məsələn: “Səni gözləmək min il çəkdi.”
- Litota – Zəiflədərək vurğulamaq. Məsələn: “Səni gözləmək çox da az çəkmədi.”
Yəni hiperbola fikri gücləndirmək üçün şişirdir, litota isə zəiflədərək diqqət çəkir.
Litotanın emosional təsiri
Litota ifadələrdə emosional tonun idarə olunmasına kömək edir. Açıqlamanın ehtiyatlı və ya yumşaq səslənməsinə səbəb olur. Eyni zamanda, bu üsul ironik alt ton yaratmaq üçün də çox uyğundur. Ədəbi üslubda litota incə zəkaya işarə edən ifadə üsullarından biri kimi dəyərləndirilir.
Məsələn, müəllif qəhrəmanını “pis deyil” deyərək tərifləyir, lakin bu ifadə həm də oxucuda təbəssüm yarada bilər. Bu ikili effekt litotanın cazibəsini artırır.
Litota ədəbiyyatda və gündəlik nitqdə dərin məna daşıyan, zərif və təsirli ifadə vasitələrindən biridir. Onun əsas gücü dolayı və zəiflədilmiş formalarla daha güclü emosional təsir yaratmaqdır. Ədəbiyyatla məşğul olanlar, müəllimlər, şairlər və natiqlər bu üsulu düzgün və yerində istifadə etdikdə sözün gücünü daha da artırmış olurlar. Litotanı öyrənmək və təhlil etmək, dilin incəliklərini anlamaqda mühüm rol oynayır.