Metonimiya nədir?

Metonimiya, ədəbi əsərlərdə və gündəlik dildə tez-tez istifadə olunan bir ifadə vasitəsidir. Bu dil fiquru vasitəsilə bir söz, başqa bir sözün yerinə istifadə olunur, çünki onların arasında məntiqi və ya fiziki bağlılıq vardır. Yəni, bir şeyin adı başqa bir şeylə əvəz edilir, lakin bu əvəz etmə, aralarındakı əlaqə əsasında həyata keçirilir. Metonimiya həm poeziyada, həm də nəsrdə dərin təsir yaratmaq üçün geniş istifadə olunur. Bu məqalədə metonimiyanın mahiyyəti, növləri və onun ədəbi əsərlər və gündəlik dildəki rolu haqqında ətraflı məlumat verəcəyik.

Metonimiyanın mahiyyəti

Metonimiya, yunan dilindən “meta” (dəyişmə) və “onoma” (ad) sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlib və “ad dəyişməsi” mənasını verir. Metonimiya vasitəsilə bir obyekt və ya anlayış başqa bir obyekt və ya anlayışla əvəz edilir, çünki onlar arasında müəyyən bir əlaqə mövcuddur. Məsələn, “Şəhər dünən çox sevindi” ifadəsində “şəhər” sözü şəhərin insanları mənasında işlənib. Burada şəhərin özü yox, onun sakinləri nəzərdə tutulur və bu cür məcazlı ifadə metonimiyadır.

Metonimiyada, bir şeyin adı başqa bir şeyin adı ilə əvəz edilir, lakin bu əvəz etmə onların arasında mövcud olan bir əlaqəyə əsaslanır. Bu əlaqə adətən məkan, material, səbəb-nəticə və ya funksional bağlılıq kimi faktorlara əsaslanır.

Metonimiya növləri

Metonimiya bir neçə fərqli növdə istifadə edilə bilər və bu növlər onların arasındakı əlaqənin növünə görə müəyyən edilir. Aşağıda metonimiyanın əsas növlərinə nəzər salacağıq:

Məkanla bağlı metonimiya

Bu növ metonimiyada, bir məkan və ya yerin adı həmin yerdə yaşayan insanlarla və ya həmin yerdə baş verən hadisələrlə əvəz edilir. Məsələn, “Ağ Ev qərarını verdi” ifadəsində “Ağ Ev” ABŞ hökumətini təmsil edir. Burada məkan hökumətin özü ilə əvəz edilir, çünki Ağ Ev hökumətin simvolu kimi qəbul olunur.

Materialla bağlı metonimiya

Bu növ metonimiyada bir materialın adı həmin materialdan hazırlanmış obyektin adı ilə əvəz edilir. Məsələn, “Meydan qılıncla döyüşdü” ifadəsində “qılınc” sözündən müharibə, döyüş və ya ordu nəzərdə tutulur. Burada qılınc material və ya vasitə kimi istifadə olunaraq mübarizənin simvolu olur.

Səbəb-nəticə metonimiyası

Səbəb-nəticə metonimiyasında səbəb olan şeyin adı nəticəni ifadə edən şeylə əvəz edilir. Məsələn, “Yazıçının qələmi çox məşhur oldu” ifadəsində “qələm” yazıçının yazdığı əsərləri nəzərdə tutur. Burada qələm, əsərlərin yazılması vasitəsi kimi işlədilib, nəticə olan yazılarla əvəz edilir.

Funksiyaya əsaslanan metonimiya

Bu növ metonimiyada, bir obyekt və ya anlayış onun yerinə yetirdiyi funksiyaya görə başqa bir obyekt və ya anlayışla əvəz edilir. Məsələn, “Kitab oxumaq insanın zehnini açır” ifadəsində “kitab” intellektual inkişaf və ya bilik əldə etmək funksiyası ilə əlaqələndirilir.

Metonimiyanın ədəbi rolu

Metonimiya ədəbiyyatda yazıçıların və şairlərin məcazlı və təsirli ifadələr yaratmaq üçün istifadə etdiyi mühüm bir vasitədir. Bu dil fiquru obrazlı danışığı gücləndirir və oxucuya dərindən düşünmə imkanı verir. Metonimiyanın əsas üstünlüklərindən biri odur ki, oxuculara və ya dinləyicilərə müəyyən bir hadisəni və ya anlayışı daha yaxından və fərqli prizmadan anlama imkanı verir. Məsələn, “taxt-tac” dedikdə birbaşa hökmdar və ya krallıq nəzərdə tutulur, bu isə obrazlı danışığı gücləndirir.

Həmçinin, metonimiya yazıçılara eyni məfhumları təkrar etmədən daha zəngin bir dil yaratmaq imkanı verir. Məsələn, bir yazıçı “ordu” sözünü təkrar-təkrar işlətmək əvəzinə, “bajonet” və ya “bayraq” kimi ifadələrlə həmin mənanı oxucuya çatdıra bilər.

Gündəlik dildə metonimiya

Metonimiya yalnız ədəbiyyatda deyil, həm də gündəlik dildə geniş istifadə olunur. İnsanlar metonimiyadan intuitiv olaraq istifadə edir və bir çox hallarda bunu şüurlu şəkildə etmirlər. Məsələn, “bir stəkan su içmək” dedikdə “stəkan” burada qabı deyil, onun içindəki mayeni nəzərdə tutur.

Gündəlik dildə metonimiyanın istifadə edilməsi fikirləri daha qısa və aydın şəkildə ifadə etməyə kömək edir. Metonimiya həm də dilin iqtisadi istifadəsini təmin edir, yəni uzun ifadələr əvəzinə daha qısa, lakin dərin mənalar ifadə edən sözlərdən istifadə edilir.

Metonimiya, ədəbiyyatın və gündəlik dilin ayrılmaz bir hissəsi olaraq, məntiqi və ya fiziki bağlılıq vasitəsilə bir sözün digər sözlə əvəz edilməsi ilə ifadə olunan məcazlı bir dil vasitəsidir. Bu ifadə növü insanların dili daha zəngin, obrazlı və təsirli şəkildə istifadə etməsinə kömək edir. Yazıçılar və şairlər metonimiyadan istifadə edərək məfhumları daha canlı və təsirli şəkildə təqdim edir, həmçinin oxuculara dərindən düşünmə imkanı yaradır.