Monopoliya nədir?

Monopoliya, iqtisadiyyatda bir bazar sahəsində yalnız bir şirkətin və ya təşkilatın məhsul və ya xidmət təklif edərək rəqib tanımadan fəaliyyət göstərməsi halıdır. Bu vəziyyətdə şirkət, qiymətləri və təklif olunan məhsulun miqdarını təkbaşına təyin edir və bazara olan tələbi tamamilə nəzarətdə saxlayır. Monopoliya bazarında rəqib şirkətlər olmadığı üçün istehlakçılar seçimsiz qalır və məhsul və ya xidmətin qiymətini qəbul etmək məcburiyyətindədirlər. Bu məqalədə, monopoliya anlayışının mahiyyəti, növləri, yaranma səbəbləri və iqtisadiyyata olan təsirləri haqqında danışılacaq.

Monopoliyanın mahiyyəti

Monopoliya, bazarın müəyyən bir məhsul və ya xidmət üzərində tam nəzarətə sahib olması deməkdir. Monopolist şirkət həmin bazarın yeganə təchizatçısı olaraq fəaliyyət göstərir. Bu isə o deməkdir ki, şirkət qiymətləri və məhsulun keyfiyyətini sərbəst şəkildə təyin edə bilir. Monopoliya şəraitində şirkət bazara təklif etdiyi məhsulu və xidmətləri öz mənafeyinə uyğun şəkildə tənzimləyir, çünki bazara daxil olmaq istəyən digər şirkətlər üçün müəyyən maneələr mövcuddur.

Monopoliyalar adətən aşağıdakı xüsusiyyətlərlə xarakterizə olunur:

• Tək satıcı mövcuddur və rəqiblər yoxdur.
• Yüksək bazar gücünə malikdir və qiymətləri sərbəst təyin edə bilir.
• Rəqabət maneələri yüksəkdir, yəni bazara yeni şirkətlərin daxil olması çətindir.
• İstehlakçılar alternativ məhsul və ya xidmətə malik deyillər.

Monopoliyanın növləri

Monopoliya müxtəlif formalarda mövcud ola bilər və növləri fərqli amillərə görə müəyyən edilir. Əsas monopoliya növləri aşağıdakılardır:

Təbii monopoliya, bazarda tələbatı qarşılamaq üçün tək bir şirkətin kifayət etdiyi vəziyyətlərdə yaranır. Ən çox rast gəlinən təbii monopoliyalara misal olaraq enerji, su təchizatı, qaz və kanalizasiya xidmətləri kimi sahələri göstərmək olar. Bu sahələrdə infrastruktura böyük investisiya tələb olunduğu üçün digər şirkətlərin bazara daxil olması çətindir və məntiqi olaraq yalnız bir şirkət həmin bazarı tənzimləyir.

Hüquqi monopoliya, dövlət tərəfindən müəyyən bir şirkətə və ya təşkilata bazarda fəaliyyət göstərmək üçün müstəsna hüquqların verilməsi nəticəsində yaranır. Bu cür monopoliya əsasən patentlər və müəllif hüquqları vasitəsilə formalaşır. Patent hüququ olan bir şirkət müəyyən bir müddət ərzində məhsulun və ya texnologiyanın yeganə istehsalçısı olur və digər şirkətlərin eyni məhsulu istehsal etməsi qadağandır.

Süni monopoliya, bir şirkətin bazarda rəqibləri aradan qaldırmaq üçün strateji addımlar atması nəticəsində yaranır. Bu şirkət qiymətləri aşağı salaraq və ya digər şirkətləri bazardan kənarlaşdıraraq monopol vəziyyətə gəlir. Bu növ monopoliya rəqabəti zəiflədir və bazarda tək güc olmağı hədəfləyir.

Monopoliyanın yaranma səbəbləri

Monopoliya müxtəlif səbəblərə görə yaranır və bazarda rəqabət məhdudlaşır. Monopoliyanın yaranmasına səbəb olan əsas amillər aşağıdakı kimidir:

• Yüksək start-up xərcləri: Bəzi sənayelərdə bazara girmək üçün böyük maliyyə resursları tələb olunur, bu isə yeni şirkətlərin daxil olmasını çətinləşdirir.
• Hüquqi maneələr: Dövlət tərəfindən müəyyən sahələrdə inhisar hüququ verilməsi nəticəsində rəqabətə məhdudiyyət qoyulur.
• Patent və müəllif hüquqları: Yeni texnologiyalar və ya məhsullar patentlə qorunduğu üçün digər şirkətlərin həmin bazara daxil olması mümkün olmur.
• Miqyaslı iqtisadiyyat: Böyük şirkətlər, daha yüksək miqyasda istehsal edərək məhsulun qiymətini aşağı salmaq imkanı əldə edir və digər rəqibləri bazardan çıxarmaq üçün bu üstünlükdən istifadə edirlər.

Monopoliyanın iqtisadiyyata təsiri

Monopoliya həm müsbət, həm də mənfi təsirlər yarada bilər. İqtisadiyyat üçün yarana biləcək təsirləri aşağıdakı kimi təsnif edə bilərik:

Monopoliya şəraitində istehlakçılar seçim məhdudluğu ilə qarşılaşır və qiymətlərin artması ilə üzləşirlər. Bu vəziyyət istehlakçıların daha yüksək qiymətlər ödəməsinə səbəb olur və iqtisadi ədalətsizliyə gətirib çıxarır. Monopolist şirkətlər bəzən məhsul keyfiyyətini aşağı salır, çünki rəqabət olmadığı üçün keyfiyyət təkmilləşdirilməsi zərurəti azalmış olur.

Monopoliya müəyyən hallarda iqtisadiyyata müsbət təsir edə bilər. Təbii monopoliyalar infrastrukturun inkişafı və davamlılığı üçün zəruri ola bilər, çünki həmin sahələrə böyük kapital yatırılması tələb olunur və bu sahələrdə rəqabətçi bazar səmərəsiz ola bilər. Hüquqi monopoliya isə innovasiyanı təşviq edir, çünki patent hüquqları şirkətlərə tədqiqat və inkişaf üçün sərmayə yatırmağa təşviq edir.

Dövlətlər, adətən, monopoliya bazarını tənzimləyərək istehlakçıların maraqlarını qorumaq üçün tədbirlər görürlər. Bu tədbirlər qiymətlərin müəyyən olunması, keyfiyyət standartlarının təmin edilməsi və istehlakçı hüquqlarının qorunmasını əhatə edir. Monopoliyaların fəaliyyətini məhdudlaşdırmaq üçün dövlətlər bəzi sahələrdə rəqabət qaydalarını tətbiq edirlər.

Monopoliya ilə mübarizə üsulları

Monopoliyaların iqtisadiyyata mənfi təsir göstərməməsi üçün müxtəlif mübarizə üsulları mövcuddur:

• Antitrest qanunları: Bu qanunlar rəqabəti qorumaq və monopoliyaların gücünü məhdudlaşdırmaq üçün qəbul edilir.
• Dövlət tənzimləməsi: Bəzi sahələrdə dövlət qiymətləri və keyfiyyət standartlarını tənzimləyərək istehlakçıların hüquqlarını qoruyur.
• Rəqabətin təşviqi: Dövlətlər müəyyən sahələrdə rəqabətin artmasını təşviq edərək, bazarın daha ədalətli və rəqabətli olmasını təmin edir.

Monopoliya, bazarda rəqabətin olmadığı və tək bir şirkətin məhsul və xidmətlərə tam nəzarət etdiyi iqtisadi vəziyyətdir. Monopoliyanın yaranması müxtəlif səbəblərlə bağlı olsa da, iqtisadiyyata həm müsbət, həm də mənfi təsirləri var. Dövlətin monopoliyalara qarşı tənzimləmə tədbirləri tətbiq etməsi isə istehlakçı hüquqlarının qorunması və bazarın rəqabətli qalması üçün vacibdir.