pH nədir?

pH anlayışı kimya, bioloji və tibbi sahələrdə çox istifadə olunan və böyük əhəmiyyətə malik bir göstəricidir. O, maddənin asidik və ya qələvi olduğunu müəyyən etmək üçün istifadə olunur. pH miqyası 0-dan 14-ə qədər dəyişir və müxtəlif maddələrin kimyəvi tərkibi barədə məlumat verir. Bu məqalədə pH-nın nə olduğunu, onun necə işlədiyini, kimyəvi və bioloji proseslərdəki rolunu və gündəlik həyatda onun tətbiqlərini araşdıracağıq.

pH nədir?

pH, bir məhlulun hidrogen ionu (H⁺) konsentrasiyasını ölçən bir göstəricidir. Latın dilində “potentia hydrogenii” (hidrogen potensialı) ifadəsindən yaranan pH, maddənin asidik və ya qələvi xüsusiyyətini müəyyən edir. 0-dan 7-yə qədər olan pH dəyərləri məhlulun asidik olduğunu, 7 pH neytral mühiti, 7-dən yuxarı olan pH isə məhlulun qələvi olduğunu göstərir.

Məsələn, saf su pH=7 kimi qəbul edilir, çünki o, neytraldır. Lakin sirkə və limon kimi maddələrin pH dəyəri 7-dən aşağıdır və buna görə də asidik xüsusiyyətə malikdirlər. Eyni zamanda, sabun və çamaşır yuyucu tozlar kimi qələvi maddələrin pH dəyəri 7-dən yuxarıdır.

pH miqyası və onun istifadəsi

pH miqyası 0-dan 14-ə qədər uzanır və bu miqyas müəyyən maddələrin kimyəvi xassələrini başa düşmək üçün istifadə olunur. Bu miqyasda:

• 0-6 arası asidik məhlulları göstərir. Asidlər çox vaxt turş dadlı, korroziya yaradan maddələrdir.
• 7 neytral məhlulları təmsil edir. Bu, nə asidik, nə də qələvi olan məhlulları göstərir. Saf su buna misaldır.
• 8-14 arası qələvi məhlullardır. Qələvilər sürüşkən hiss etdirən və acı dadlı maddələrdir.

Bu miqyası istifadə edərək, laboratoriyalarda və sənaye sahələrində çoxlu kimyəvi proseslər izlənilir. Məsələn, pH dəyişikliyi bir reaksiyanın gedişatını təyin edə bilər və nəticələrin düzgün alınmasına təsir edə bilər.

pH-nın bioloji mühitdə rolu

pH-nın canlı orqanizmlərdə böyük rolu vardır. Orqanizmin müxtəlif mühitlərində fərqli pH səviyyələri vardır və bu səviyyələr orqanizmin fəaliyyətinə təsir edir. Məsələn, insan qanının normal pH dəyəri 7.35-7.45 arasındadır. Bu balans pozularsa, insan sağlamlığına ciddi zərər dəyə bilər. Həmçinin, mədə turşusunun pH dəyəri 1.5-3 arasıdır və bu, qidanın həzm olunmasında mühüm rol oynayır.

Bitkilərin və heyvanların böyüməsi və inkişafı da pH dəyərlərindən asılıdır. Məsələn, torpağın pH səviyyəsi bitkilərin qida maddələrini udmasına təsir edir. Çox asidik və ya çox qələvi torpaq bitkilərin böyüməsini məhdudlaşdıra bilər.

pH və gündəlik həyatımız

pH anlayışı yalnız kimya və biologiya sahələrində deyil, gündəlik həyatda da geniş istifadə olunur. Məsələn, məişət kimyəvi maddələrində, yuyucu vasitələrdə və kosmetik məhsullarda pH çox vacib rol oynayır. Sabunlar və şampunlar kimi məişət kimyəvi maddələrinin pH dəyəri onların dərimizə necə təsir edəcəyini müəyyən edir. Həddən artıq qələvi və ya asidik tərkibli məhsullar dərini quruda və ya zərər verə bilər.

Su təmizləmə stansiyaları da suyun pH səviyyəsini izləyir. İçməli suyun pH balansı insan sağlamlığı üçün çox vacibdir. Zərərli bakteriyaların çoxalmasını önləmək və suyun təhlükəsiz olmasını təmin etmək üçün onun pH səviyyəsi müəyyən həddə saxlanılır.

Mətbəxdə də pH anlayışı çox əhəmiyyətlidir. Məsələn, çörək bişirərkən maya turşu və qələvi balansına əsaslanır. Limon və sirkə kimi qidalar yeməklərdə dad balansını yaratmaq üçün istifadə olunur. Hətta akvariumda balıqların saxlanılması zamanı da suyun pH dəyəri diqqətlə izlənilməlidir.

pH ölçmə üsulları

pH dəyərini ölçmək üçün müxtəlif üsullar mövcuddur. Ən sadə üsullardan biri pH kağızı və ya lakmus kağızı istifadə etməkdir. Bu kağızlar məhlulun içinə batırılır və rəng dəyişikliyi baş verir. Alınan rəng pH miqyası ilə müqayisə edilərək, məhlulun asidik və ya qələvi olub-olmaması müəyyən edilir.

Daha dəqiq ölçümlər üçün isə pH metrlərdən istifadə edilir. pH metr məhlulun elektrik keçiriciliyini ölçərək onun pH dəyərini təyin edir. Bu cihazlar laboratoriyalarda və sənaye sahələrində geniş istifadə olunur.

pH və ekoloji mühit

Ekoloji mühitdə də pH göstəricisi böyük rol oynayır. Məsələn, çay və göllərin pH dəyəri suyun keyfiyyətini və orada yaşayan canlıların həyatda qalmasını təmin edir. Asidik yağışlar suyun pH dəyərini aşağı sala bilər ki, bu da ekosistemə zərər verə bilər.

Torpağın pH səviyyəsi kənd təsərrüfatı üçün çox vacibdir. Məsələn, bəzi bitkilər neytral və ya qələvi torpaqda yaxşı böyüyür, digərləri isə daha asidik torpaq tələb edir. Bu səbəbdən, kənd təsərrüfatı mütəxəssisləri torpağın pH dəyərini nəzarətdə saxlayırlar.

pH və insan sağlamlığı

İnsan orqanizmi pH balansını qorumaq üçün çox həssasdır. Qanın pH səviyyəsi çox az dərəcə dəyişə bilər, lakin bu dəyişikliklər ciddi sağlamlıq problemlərinə səbəb ola bilər. Məsələn, asidoz (qan pH-sının düşməsi) və alkaloz (qan pH-sının yüksəlməsi) ciddi xəstəliklər yarada bilər.

Həmçinin, qidalanma vərdişlərimiz də bədənimizin pH səviyyəsinə təsir edir. Məsələn, meyvə və tərəvəzlər daha qələvi təsir göstərir, işlənmiş qidalar isə asidik təsir göstərir. Sağlam qidalanma insanın bədən pH balansını qorumağa kömək edə bilər.

pH göstəricisi, həm kimyəvi, həm bioloji, həm də gündəlik həyatımızda böyük əhəmiyyət daşıyan bir göstəricidir. Maddələrin asidik və ya qələvi xassələrini müəyyən etmək, müxtəlif prosesləri izləmək və mühitin balansını saxlamaq üçün istifadə olunan pH, kimya və biologiyada çox vacib rol oynayır. pH səviyyəsini anlamaq və nəzarətdə saxlamaq, həm təbiətdə, həm də insan sağlamlığında mühüm əhəmiyyət kəsb edir.