Terminlər
Proporsional nədir?
Proporsional, iki və ya daha çox dəyişən arasında sabit bir əlaqəni ifadə edən riyazi və ya konseptual bir anlayışdır. Bu anlayış, dəyişənlərdən birinin artdığı və ya azaldığı zaman digərinin də eyni nisbətdə dəyişməsi ilə xarakterizə olunur.
Proporsionalın əsas xüsusiyyətləri
- Sabit nisbət
İki dəyişən arasında sabit bir nisbət mövcuddur. Məsələn, bir cismin çəkisi ilə onun kütləsi arasında proporsional əlaqə var. - Xətti əlaqə
Proporsional əlaqə adətən düz xəttlə ifadə olunur və riyazi cəhətdən y=kxy = kxy=kx tənliyi ilə təsvir edilir, burada kkk sabitdir. - Müxtəlif sahələrdə tətbiq
Proporsionallıq konsepti riyaziyyat, fizika, iqtisadiyyat və gündəlik həyatda geniş istifadə olunur.
Proporsionalın növləri
- Birbaşa proporsional
Bir dəyişən artırsa, digəri də eyni nisbətdə artır. Məsələn, işıq gücü ilə elektrik enerjisi arasında birbaşa proporsionallıq mövcuddur. - Ters proporsional
Bir dəyişən artırsa, digəri azalır. Məsələn, sürət artdıqca bir məsafənin qət edilmə müddəti azalır.
Riyaziyyatda proporsional, ədədlər və ya dəyişənlər arasındakı əlaqəni ifadə edir. Məsələn:
- a:b=c:da : b = c : da:b=c:d şəklində ifadə edilə bilər.
- Burada aaa ilə ccc, bbb ilə ddd eyni nisbətdə dəyişir.
Fizikada proporsionallıq bir çox qanunun əsasını təşkil edir. Məsələn:
- Ohm qanunu
Gərginlik ilə cərəyan arasında birbaşa proporsionallıq mövcuddur. - Newton qanunları
Bir cismin hərəkəti ilə tətbiq olunan qüvvə arasında proporsional əlaqə var.
İqtisadiyyat sahəsində də proporsionallıq anlayışı geniş istifadə olunur. Məsələn:
- Qiymət və tələb
Qiymət azaldıqca tələb artır, qiymət artdıqca isə tələb azalır. - Məhsuldarlıq və resurslar
Daha çox resurs istifadə edildikdə məhsuldarlıq artır, əgər digər faktorlar sabit qalarsa.
Proporsional anlayışın gündəlik həyatda istifadəsi
- Yemək reseptləri
Bir reseptdə verilən miqdarların artırılması və ya azaldılması zamanı nisbətlərin qorunması proporsionallıq prinsipinə əsaslanır. - Sürət və zaman
Bir məsafəni qət etmək üçün lazım olan zaman, sürətlə tərs proporsionaldır.
Proporsionallıq, əlaqələrin düzgün qurulmasında və hesablama işlərində dəqiqlik əldə etməkdə mühüm rol oynayır. Bu anlayış vasitəsilə mürəkkəb proseslər sadələşdirilə bilər.
- Qızıl nisbət
Təbiətdə və sənətdə istifadə olunan məşhur bir proporsionallıq növüdür. - Fraktallar
Təbiətdəki bəzi formalar, məsələn, qar dənəcikləri, öz daxilində proporsional quruluşa malikdir.