Relyef nədir?

Relyef yer səthinin müxtəlif coğrafi formalarını və onların formalaşdığı xüsusiyyətləri əhatə edən bir anlayışdır. Relyefin tərkib hissələri olan dağlar, dərələr, çöllər, düzənliklər və digər topoqrafik quruluşlar, müxtəlif geoloji proseslər nəticəsində yaranır. Relyefin əsas xüsusiyyəti onun yer səthində müxtəlif yüksəkliklərə və meyillərə malik olmasıdır. Bu coğrafi formalar, təkcə təbiət elmləri üçün deyil, həm də insan həyatına, kənd təsərrüfatına, şəhərsalma və infrastruktur qurulmasına böyük təsir göstərir.

Bu məqalədə relyefin nə olduğunu, onun növlərini və formalaşma proseslərini izah edəcəyik.

Relyef nə deməkdir?

Relyef, yer səthinin topoqrafik quruluşlarını təsvir edən coğrafi bir anlayışdır. Bu anlayış, yerin səthində yüksəklik və ya dərələrin olduğu müxtəlif relyef formalarını əhatə edir. Dağlar, düzənliklər, dərələr, təpələr və digər coğrafi formalar relyefi təşkil edir. Relyef həm təbii proseslər, həm də insan fəaliyyəti nəticəsində dəyişə bilər. Təbii proseslərə vulkanik fəaliyyəti, zəlzələləri, eroziyaları və yer qabığının hərəkətləri daxildir, insan fəaliyyəti isə mədən işləri, tikinti və kənd təsərrüfatı ilə relyefi dəyişdirə bilir.

Relyefin növləri

Relyef müxtəlif coğrafi formaları əhatə edir və bu formalar bir neçə əsas kateqoriyaya bölünə bilər. Aşağıda relyefin əsas növlərini izah edəcəyik:

Dağ relyefi, yer səthindəki ən yüksək relyef formalarından biridir. Dağlar adətən yer qabığının tektonik plitələrinin toqquşması və ya vulkanik fəaliyyət nəticəsində yaranır. Dağ relyefləri, dik yamaclar və zirvələrə malik olur. Ən məşhur dağ relyefləri arasında Himalay dağları və Alp dağları göstərilə bilər.

Düzənlik relyefi, yer səthinin geniş və az meyilli hissələrini əhatə edir. Bu relyef növü, adətən, alçaq ərazilərdə yerləşir və kənd təsərrüfatı üçün əlverişlidir. Düzənlik relyefləri suvarma və əkinçilik üçün vacib coğrafi formalar hesab olunur. Məsələn, Amazon düzənliyi bu relyef növünə aiddir.

Təpə relyefi, dağlardan daha alçaq olan coğrafi formalardır. Təpələr adətən daha yumşaq yamaclara malikdir və müxtəlif eroziya prosesləri nəticəsində formalaşır. Təpə relyefləri kənd təsərrüfatı və insan məskunlaşması üçün geniş istifadə olunur.

Dərələr və kanyonlar, relyefin dərin və dar formalardır. Bu relyef formaları, əsasən, suyun eroziyası nəticəsində yaranır. Çaylar və ya axınlar uzun müddət ərzində yer səthini oyaraq dərələri və kanyonları formalaşdırır. Dünyanın ən məşhur kanyonlarından biri olan Böyük Kanyon bu relyef növünə aid edilə bilər.

Plato relyefi, yüksək düzənliklərdən ibarət relyef növüdür. Platalar yüksək hündürlükdə yerləşsələr də, onların səthləri adətən düzdür. Platoların yaranması vulkanik fəaliyyətdən və ya tektonik plitələrin hərəkətindən asılı ola bilər.

Relyefin formalaşması prosesləri

Relyef formaları müxtəlif geoloji proseslərin nəticəsi olaraq meydana gəlir. Bu proseslər yer səthində böyük dəyişikliklər yaradır və müxtəlif relyef növlərinin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Aşağıda relyefin formalaşmasına təsir edən əsas geoloji prosesləri izah edəcəyik:

Tektonik proseslər, yer qabığının hərəkətləri ilə bağlıdır. Bu hərəkətlər nəticəsində dağlar, zəlzələlər və vulkanlar yaranır. Yer qabığının toqquşan plitələri dağların və yüksək relyef formalarının yaranmasına səbəb olur.

Eroziya, su, külək və buzlaq kimi təbii qüvvələrin yer səthini oyarak relyefi dəyişdirdiyi bir prosesdir. Su eroziyası dərələr və çay yataqlarının yaranmasına səbəb olur, külək eroziyası isə çöllərdə qum təpələri əmələ gətirir.

Vulkanik fəaliyyət, relyefin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Vulkanların püskürməsi nəticəsində dağlar və lav axınları yaranır. Vulkanik relyeflər, xüsusilə yüksək hündürlüklərdə və aktiv vulkan bölgələrində geniş yayılıb.

Qlasiya prosesləri buzlaqların yer səthindəki hərəkətlərini əhatə edir. Bu proseslər relyefi formalaşdırır və dərələrin, dağların və düzənliklərin yaranmasına səbəb olur. Qlasiya relyefləri əsasən buzlaq dövründən qalmış relyef formalarıdır.

Relyefin insan həyatına təsiri

Relyef, insanların həyatında böyük rol oynayır və onların məskunlaşma yerlərini, kənd təsərrüfatı fəaliyyətlərini və infrastruktur qurulmasını təsir edir. Aşağıda relyefin insan həyatına əsas təsirlərini izah edəcəyik:

Relyef, insanların məskunlaşma yerlərinin seçilməsinə təsir göstərir. Dağlıq ərazilərdə məskunlaşmaq çətin olduğu halda, düzənlik relyefləri daha uyğun olur. Şəhərsalma, yol tikintisi və infrastruktur layihələri relyefə uyğun olaraq planlaşdırılır.

Kənd təsərrüfatı relyefdən asılı olaraq müxtəlif ərazilərdə fərqli məhsul növləri yetişdirilir. Düzənlik relyefləri əkinçilik üçün əlverişlidir, təpə relyeflərində isə teras əkinçilik sistemi tətbiq olunur.

Turizm və idman sahəsində relyefin böyük əhəmiyyəti var. Dağ relyefləri alpinistlər üçün, düzənliklər isə qaçış, yürüş və digər idman növləri üçün idealdır. Məşhur turistik yerlər relyefə görə formalaşır və müxtəlif turistik fəaliyyətlərə ev sahibliyi edir.

Relyefin ekoloji təsiri

Relyef yalnız insanların məskunlaşmasına və iqtisadi fəaliyyətlərinə deyil, həm də ekosistemlərə böyük təsir göstərir. Yüksək relyef formaları, iqlim, bitki örtüyü və heyvan növlərinin bölgüsü üçün vacibdir. Dağ relyefləri əksər hallarda quraqlıq və buzlaq ekosistemlərinə ev sahibliyi edir.

Relyef iqlimə birbaşa təsir göstərir. Dağ relyefləri yüksək rütubət və yağışlı hava şəraiti yarada bilir. Həmçinin relyef, hava axınlarının və küləklərin istiqamətini dəyişərək lokal iqlim şəraitini formalaşdırır.

Relyef, su ehtiyatlarının yerləşməsinə də təsir edir.