Sillogizm nədir?

Sillogizm, məntiq sahəsində iki fərqli məlumatdan yeni nəticə çıxarmağa imkan verən bir düşüncə metodudur. Bu termin qədim yunan filosofu Aristotel tərəfindən məntiqin əsas prinsiplərindən biri kimi təqdim edilmişdir. Sillogizmin əsas xüsusiyyəti, iki ilkin hökmə (preambulaya) əsaslanaraq üçüncü hökmü (nəticəni) əldə etməkdir. Sillogizm əsasən üç hissədən ibarətdir: iki əsas fikir və bu fikirlər əsasında ortaya çıxan nəticə. Bu məqalədə sillogizmin mahiyyəti, növləri və gündəlik həyatda tətbiq sahələri haqqında ətraflı məlumat verəcəyik.

Sillogizmin mahiyyəti

Sillogizm, məntiqi çıxarış etmə prosesi kimi müxtəlif məlumatları əlaqələndirməyə və nəticə çıxarmağa imkan verir. Sillogizmin strukturu əsasən iki ilkin hökm üzərində qurulur və bu hökmlərin məntiqi əlaqəsi əsasında üçüncü hökm əldə edilir. Məsələn, aşağıdakı nümunəyə nəzər salaq

• Birinci əsas fikir: Bütün insanlar ölümlüdür.
• İkinci əsas fikir: Sokrat insandır.
• Nəticə: Deməli, Sokrat ölümlüdür.

Bu nümunədə birinci və ikinci əsas fikirlər vasitəsilə əldə edilən nəticə məntiqi olaraq doğrudur. Sillogizm məntiqi analiz, düşüncə və problemlərin həlli üçün vacib vasitədir və müxtəlif sahələrdə, o cümlədən fəlsəfə, hüquq və elm sahəsində geniş istifadə olunur.

Sillogizm növləri

Sillogizmlər müxtəlif növlərə bölünür və hər biri fərqli məntiqi struktura əsaslanır. Əsasən üç növ sillogizm mövcuddur: kateqorik sillogizm, hipotetik sillogizm və disyunktiv sillogizm.

Kateqorik sillogizm

Kateqorik sillogizm, bütün və ya müəyyən bir qrup üçün tətbiq edilən ümumi hökmlər əsasında qurulur. Bu sillogizmin hər iki ilkin fikri də ümumi və konkret məlumatı əks etdirir. Məsələn:

• Birinci əsas fikir: Bütün insanlar ölümlüdür.
• İkinci əsas fikir: Sokrat insandır.
• Nəticə: Deməli, Sokrat ölümlüdür.

Burada birinci fikir bütün insanlar haqqında ümumi bir hökm verir, ikinci fikir isə bu hökmdən Sokrat üçün konkret nəticə çıxarır. Kateqorik sillogizmlər məntiqin əsas forması kimi qəbul edilir və məntiqi təhlildə geniş istifadə olunur.

Hipotetik sillogizm

Hipotetik sillogizm şərti ifadələr üzərində qurulur və bir hadisənin baş verməsinin müəyyən bir şərtə bağlı olduğunu göstərir. Bu sillogizm növündə əsas hökmlər “əgər… o zaman” formasında təqdim edilir. Məsələn:

• Birinci əsas fikir: Əgər yağış yağarsa, torpaq yaş olar.
• İkinci əsas fikir: Yağış yağır.
• Nəticə: Deməli, torpaq yaşdır.

Hipotetik sillogizmlər şərti vəziyyətlərə əsaslanır və daha çox elmi təhlil və məntiqi düşüncə proseslərində istifadə olunur.

Disyunktiv sillogizm

Disyunktiv sillogizm iki variant arasında seçim etməklə nəticəyə gəlməyə əsaslanır. Bu sillogizmdə iki fərqli variantdan yalnız biri doğrudur. Məsələn:

• Birinci əsas fikir: Ya Sokrat müəllimdir, ya da o şairdir.
• İkinci əsas fikir: Sokrat şair deyil.
• Nəticə: Deməli, Sokrat müəllimdir.

Disyunktiv sillogizmlər əksər hallarda seçmə və qərar qəbul etmə proseslərində istifadə olunur və fərqli variantlar arasında məntiqi əlaqəni göstərir.

Sillogizmin gündəlik həyatda tətbiqi

Sillogizm, məntiqi düşüncəni formalaşdırmaq və məlumatları analiz etmək üçün çox faydalı bir vasitədir və gündəlik həyatda da geniş tətbiq sahəsinə malikdir. Aşağıda sillogizmin tətbiq sahələrinə nəzər salaq:

Sillogizm, düzgün qərar qəbul etmək üçün istifadə olunan əsas vasitələrdən biridir. Məsələn, marketinqdə müştəri davranışını təhlil edərkən, sillogizm vasitəsilə potensial müştərilərin nəyi seçəcəyini müəyyən etmək mümkündür.

Hüquq sahəsində sillogizmdən geniş şəkildə istifadə olunur. Hüquqşünaslar sillogizm vasitəsilə qanunlar və hüquqi əsaslarla bağlı məntiqi nəticələr çıxarır və bu nəticələri məhkəmə proseslərində istifadə edirlər.

Elmi araşdırmalarda, xüsusilə eksperimentlər zamanı sillogizm məntiqi əlaqələri müəyyən etmək üçün mühüm rol oynayır. Alimlər əldə edilən məlumatları təhlil edərək ümumi və xüsusi nəticələr çıxarır və bu nəticələr əsasında təkliflər irəli sürürlər.

Təhsil sistemində də sillogizmlərdən istifadə olunur. Məktəb və universitetlərdə sillogizm məntiqi təfəkkürü inkişaf etdirmək üçün öyrədilir. Bu proses tələbələrə analitik düşüncəni inkişaf etdirmək və daha məntiqli qərarlar qəbul etmək bacarığını öyrədir.

Sillogizmdə yanılma hallarına diqqət

Sillogizm düzgün istifadə edilmədikdə, yanlış nəticələrə səbəb ola bilər. Yanlış sillogizmə ən çox rast gəlinən hallardan biri məntiqi səhvlər və ya qüsurlu əsaslandırmalar nəticəsində baş verir. Məsələn, əsas hökmlərin səhv olduğu bir vəziyyətdə sillogizm səhv nəticəyə gətirib çıxara bilər:

• Birinci əsas fikir: Bütün heyvanlar insandır.
• İkinci əsas fikir: Fil heyvandır.
• Nəticə: Deməli, fil insandır.

Bu nümunədə əsas hökmlər səhvdir və buna görə nəticə də səhv olur. Sillogizmin düzgün və məntiqi olaraq tətbiq olunması üçün əsas hökmlərin doğruluğunu təmin etmək vacibdir.

Sillogizm, məntiqi analiz və düşüncə proseslərində mühüm bir rol oynayan vasitədir. Aristotelin təqdim etdiyi bu məntiqi metod, iki fərqli məlumatdan məntiqi bir nəticə çıxarmaq üçün istifadə edilir. Sillogizmin müxtəlif növləri vardır və onlar müxtəlif situasiyalara uyğun olaraq istifadə edilə bilər. Hüquq, elmi tədqiqat, təhsil və gündəlik həyatımızda sillogizm məntiqi düşüncəmizi formalaşdırır və düzgün qərarlar qəbul etməyimizə kömək edir. Bununla yanaşı, sillogizmdən istifadə edərkən məntiqi səhvlərdən qaçmaq üçün əsas hökmlərin doğruluğuna diqqət yetirmək çox vacibdir.