Terminlər
Təşbeh nədir?
Təşbeh, ədəbiyyatda və danışıq dilində iki fərqli şey arasında oxşarlıq yaradan ifadə formasıdır. Təşbeh vasitəsilə, bir anlayış və ya hadisə digəri ilə müqayisə edilir, bu da təsviri daha güclü və təsirli edir. Təşbeh həm nəsr, həm də nəzm əsərlərində geniş istifadə olunan bir üsuldur və oxucuya və ya dinləyiciyə təsvir edilən məqamı daha canlı şəkildə çatdırmağa kömək edir.
Təşbehin quruluşu
Təşbeh dörd əsas hissədən ibarətdir:
- Müşəbbəh (müqayisə olunan): Bu, təşbeh vasitəsilə bir şeyin müqayisə edildiyi predmetdir.
- Müşəbbəhün-bih (müqayisə edilən): Bu, müqayisə üçün istifadə edilən predmetdir.
- Vəsilə (bənzətmə bağlayıcısı): Bu, müqayisəni reallaşdırmaq üçün istifadə olunan vasitədir. Məsələn, “kimi”, “tək”, “sanki” sözləri təşbeh yaratmaq üçün işlədilir.
- Üzv (bənzətmə səbəbi): Müşəbbəhin müşəbbəhün-bih ilə oxşarlığı hansı xüsusiyyətə görədir, bunu izah edən hissədir. Məsələn, surəti, gücü və ya gözəlliyi kimi xüsusiyyətlər müqayisə edilir.
Təşbeh növləri
- Təşbeh-i müfəssəl: Təşbeh-in bütün hissələri aydın şəkildə ifadə olunur. Məsələn, “O qızın gözləri dəniz kimi mavidir.” Burada müşəbbəh (qızın gözləri), müşəbbəhün-bih (dəniz), vəsilə (kimi) və üzv (mavi rəng) açıq şəkildə ifadə olunur.
- Təşbeh-i mücməl: Təşbeh-də bəzi hissələr tərk edilir. Məsələn, “Sən bir çiçəksən.” Burada müşəbbəhün-bih və vəsilə açıq ifadə olunmayıb.
- Təşbeh-i bəliğ: Yalnız müşəbbəh və müşəbbəhün-bihdən ibarət olan təşbehdir. Burada vəsilə və üzv istifadə edilmir. Məsələn, “Dağ kimi adam” ifadəsində yalnız müqayisə olunan və müqayisə edilən mövcuddur.
Təşbehin ədəbiyyatda rolu
Təşbeh oxucuya və ya dinləyiciyə məcazi mənalarla daha aydın təsəvvür yaratmaq üçün istifadə edilir. O, əsərlərdə bənzətmələri daha güclü və təsirli edir, obrazları canlılaşdırır. Şeir və nəsr ədəbiyyatında təşbeh, yaradıcı fikirləri ifadə etmək üçün güclü vasitədir və əsərlərin estetikasını artırır.
Təşbehə nümunələr
- Şeir nümunəsi: “Gözlərin ulduzlar kimi parlayır.” Burada gözlər və ulduzlar arasındakı oxşarlıq işıqlandırılaraq təsvir edilir.
- Məsəl (atalar sözü): “Adamlar kart kimi yıxılırlar.” Burada adamların kartlarla müqayisəsi onların necə tez yıxıldıqlarını vurğulamaq üçündür.