Varvarizm nədir?

Varvarizm dilçilikdə başqa dillərdən alınmış, lakin həmin dilin qaydalarına uyğun olmayan söz və ifadələri ifadə edir. Bu sözlər və ifadələr dilin orijinal strukturu ilə uyğun gəlmir, lakin tez-tez gündəlik istifadə və ya ünsiyyət vasitəsilə həmin dilə daxil olur. Varvarizm bir çox dillərdə baş verən və xüsusilə qloballaşmanın təsiri ilə daha da yayılmış bir fenomen hesab edilir. Əsasən müxtəlif dillər arasındakı mədəni və iqtisadi əlaqələrin nəticəsi kimi yaranır.

Varvarizmin mənşəyi və səbəbləri

Varvarizm, latınca “barbarismus” sözündən gəlir və “xarici” və ya “yad” mənasını verir. Bu termin əsasən öz dilində qarşılığı olan, lakin xarici dilin təsiri altında orijinal formada işlədilən söz və ifadələrə işarə edir. Varvarizmin yaranma səbəbləri arasında xarici dillərlə sıx əlaqələr, texnologiyanın inkişafı, qloballaşma və mədəniyyətlərarası ünsiyyətin artması kimi amillər mövcuddur.

Qloballaşma prosesinin sürətlənməsi ilə insanlar müxtəlif dillərdən yeni terminlər və ifadələr qəbul etməyə başlamışlar. Xüsusilə texnologiya və biznes sahəsində İngilis dilindən çoxlu sayda varvarizm nümunələri qəbul edilmişdir. Məsələn, “online”, “meeting”, “weekend” kimi İngilis dilindən gələn sözlər bir çox dildə orijinal formalarında istifadə olunur.

Dilin zənginləşməsi xarici dillərdən alınan sözlər vasitəsilə baş verir, lakin bəzi hallarda bu sözlər milli dilin strukturu ilə uyğunlaşmır və varvarizm yaradır. Xarici dillərdən alınan sözlər tərcümə olunmadan istifadə edilərsə, bu, varvarizm sayılır. Məsələn, Azərbaycan dilində “supermarket” və ya “mall” sözləri belə hallardan biridir.

Varvarizmin təsiri və istifadəsi

Varvarizmin təsiri bəzən müsbət, bəzən isə mənfi ola bilər. Bu ifadələr dilə yenilik və zənginlik gətirsə də, yerli dilin strukturu və qaydaları ilə uyğun gəlmədikləri üçün anlaşılmazlıq yarada bilərlər. Dilçilər arasında varvarizmlərə qarşı fərqli yanaşmalar mövcuddur.

Varvarizmin müsbət təsiri ondadır ki, xarici dillərdən alınan sözlər, dilin müxtəlif sahələrdə inkişaf etməsinə və zənginləşməsinə kömək edir. Xüsusilə yeni texnologiyalar və ixtiralar sahəsində yaranan terminlərin yerli dildə qarşılığı olmadıqda, həmin sözlərin varvarizm olaraq istifadə edilməsi praktik həll kimi çıxış edir.

Varvarizmlərin çox istifadə edilməsi dilin saf halının itirilməsinə səbəb ola bilər. Bu, dilin milli xüsusiyyətlərini zəiflədərək xarici dillərin təsiri altında asanlıqla dəyişməsinə səbəb ola bilər. Dilin zənginləşməsi ilə yanaşı, varvarizmlərin yanlış və ya lazımsız istifadəsi dilin anlaşıqlığını azalda bilər.

Varvarizm nümunələri

Hər dil varvarizmə qarşı fərqli yanaşır və hər dildə müxtəlif varvarizm nümunələri mövcuddur. Aşağıda Azərbaycan dilində yayılmış bəzi varvarizm nümunələrinə nəzər salaq.

Texnologiya və iş dünyası yeni terminlər və sözlərin ən çox yayılmasına səbəb olur. Bu sahədə varvarizm nümunələri çox yaygındır:

• Meeting: Görüş sözü olsa da, bu, tez-tez “mitinq” və ya “meeting” şəklində işlədilir.
• Online: Çevrimiçi və ya internet üzərindən demək olduğu halda, “online” şəklində istifadə edilir.
• Weekend: Həftəsonu qarşılığı olduğu halda, bu söz də orijinal formada işlədilir.

Gündəlik danışıq dilində də varvarizmlərə rast gəlmək mümkündür. Bu sözlər əsasən sadə məişət mövzularında istifadə olunur:

• Supermarket: Böyük marketlər üçün “supermarket” termini daha çox istifadə edilir.
• Driver: Sürücü mənasında olsa da, bəzən “driver” kimi işlədilir.

Varvarizmlərin istifadəsindən necə qaçmaq olar?

Varvarizmlərin istifadəsini azaltmaq üçün dilin orijinal sözlərinə üstünlük vermək və mümkün olduğu qədər yerli qarşılıqları istifadə etmək faydalıdır. Dilçilər varvarizmlərin istifadəsinə qarşı təlimatlar və qaydalar verərək, dilin milli xüsusiyyətlərini qorumağa çalışırlar.

Varvarizmlərin qarşılığında istifadə ediləcək alternativ sözlər yaratmaq və dilə yeni anlayışlar daxil etmək, yerli dilin güclənməsinə və varvarizmlərin azalmasına səbəb ola bilər. Bunun üçün tərcümə işlərində və dil tədqiqatlarında xüsusi yanaşmalar tətbiq edilir.

Dilçilik təlimlərində və məktəblərdə varvarizmlərə qarşı maarifləndirmə işləri aparılmalıdır. Bununla insanlar daha çox öz dillərinin sözlərinə üstünlük verərək xarici təsirlərin azaldılmasına kömək edərlər.

Varvarizmlərə qarşı müxtəlif ölkələrdə fərqli yanaşmalar mövcuddur. Bəzi ölkələr varvarizmlərə sərt yanaşır və dilin təmizliyini qorumaq üçün xüsusi tədbirlər görürlər. Bəzi ölkələr isə qloballaşma nəticəsində varvarizmlərin istifadəsini qəbul edir və dilin dəyişməsi prosesinin təbii olduğunu düşünürlər.