Xitozan nədir?
Xitozan (Chitosan) — təbii mənşəli, bioloji parçalanan və toksik olmayan polisaxarid olub, əsasən xitin maddəsinin deasetilasiyası nəticəsində əldə edilir. Xitin isə dəniz xərçənglərinin (krevetka, krab, karides və s.) qabıqlarında və bəzi göbələk növlərində mövcuddur. Xitozan bir çox sahədə — tibb, kənd təsərrüfatı, kosmetologiya, qida sənayesi və hətta ətraf mühitin qorunmasında istifadə olunan çoxfunksiyalı bir maddədir.
Xitozan qismən deasetilləşmiş xitindən ibarət olub, struktur cəhətdən sellüloza bənzərdir. Onun əsas kimyəvi quruluşunda qlukozamin və asetilqlukozamin molekulları yer alır. Bu molekullar sayəsində xitozan su ilə qarşılaşdıqda müəyyən dərəcədə şişir, lakin tam həll olmur.
Əsas xüsusiyyətləri:
- Bioloji uyğunluq
- Bioloji parçalanma qabiliyyəti
- Antibakterial təsir
- Toksiklik daşımaması
- Hava keçiriciliyi
Xitozan necə əldə edilir?
Xitozan əsasən dəniz xərçəngləri və molyuskların qabıqlarından aşağıdakı mərhələlərlə alınır:
- Dekalsifikasiya – Kalsium karbonatın çıxarılması üçün turşu ilə müalicə.
- Deproteinləşdirmə – Zülalların təmizlənməsi üçün qələvi mühitdə emal.
- Xitin çıxarılması – Təmizlənmiş və saflaşdırılmış forma.
- Deasetilasiya – Xitindən xitozanın alınması üçün qələvi (NaOH) ilə reaksiya.
Bu proseslərdən sonra alınan xitozan toz, jel və ya membran formasında istifadə üçün hazır olur.
Xitozanın tətbiq sahələri
Xitozanın istifadəsi çoxşaxəlidir və hər sahədə fərqli üstünlüklər təqdim edir:
Tibb sahəsində:
- Yaraların sağalmasını sürətləndirir
- Antibakterial bandajlarda istifadə olunur
- Dəriyə qulluq kremlərində təbii qoruyucu kimi
- Əczaçılıqda dərmanların nəqli üçün kapsul örtüyü kimi
Qida sənayesində:
- Yağ və xolesterin səviyyəsini azaltmaq məqsədilə əlavələrdə
- Təbii konservant kimi istifadə
- Qidaların üzərində nazik qoruyucu təbəqə yaratmaqla ömrünü artırmaq üçün
Ətraf mühitin qorunmasında:
- Ağır metalları və toksinləri su mənbələrindən təmizləmək üçün
- Torpağın strukturu və qida tutma qabiliyyətini yaxşılaşdırmaq üçün
Kənd təsərrüfatında:
- Bitkilərdə davamlılığı artırır və xəstəliklərə qarşı qoruyur
- Toxumların örtüklənməsi üçün istifadə olunur
- Biogübrə və stimulyator kimi işlədilir
Xitozanın faydaları
Xitozan bioloji cəhətdən aktiv bir maddə olaraq aşağıdakı faydaları ilə seçilir:
- Piylərin udulmasını azaldır – arıqlamaq istəyənlər üçün dəstək ola bilər
- Xolesterini aşağı salır
- İmmuniteti gücləndirir
- Təbii antioksidant təsir göstərir
- Dəri üçün nəmləndirici və qoruyucu təsirə malikdir
Xitozanın əks təsirləri varmı?
Ümumilikdə xitozan təhlükəsiz sayılır, lakin bəzi hallarda aşağıdakı yan təsirlər müşahidə edilə bilər:
- Həssas orqanizmlərdə allergik reaksiya
- Davamlı istifadədə qəbizlik və ya həzm pozuntuları
- Dəniz məhsullarına qarşı allergiyası olan insanlarda istifadə edilməməlidir
Hamilə və süd verən qadınlar üçün istifadəsi zamanı mütləq həkimlə məsləhətləşmək tövsiyə olunur.
Xitozanın gələcəkdə perspektivləri
Elm və texnologiyanın inkişafı ilə xitozanın istifadəsi daha da genişlənir. Hazırda aşağıdakı sahələrdə innovativ tətbiqləri hazırlanır:
- Biosensörlər
- Nanohissəcik əsaslı dərman daşıma sistemləri
- 3D çap texnologiyasında bioplastik alternativi
- Davamlı ambalaj materialları
Xitozan ekoloji cəhətdən zərərsiz və davamlı istehsal imkanı verdiyinə görə, gələcəkdə ekoloji təmiz alternativlər axtarılan hər sahədə əvəzolunmaz ola bilər.
Xitozan, təbiətin bizə verdiyi çox qiymətli və çoxfunksiyalı bir hədiyyədir. O, həm insan sağlamlığı, həm ətraf mühitin qorunması, həm də texnologiya sahəsində müasir problemlərə təbii və effektiv həll yolları təqdim edir. Gələcəkdə bu maddənin istifadəsinin daha da artacağı və daha geniş sahələrə tətbiq olunacağı şübhəsizdir.