Bios nədir?

BIOS (Basic Input/Output System), kompüterin başlanğıc əməliyyatlarını yerinə yetirən və kompüterin aparat hissəsi ilə əməliyyat sistemi arasında əlaqə yaradan bir proqramdır. BIOS, kompüter işə düşən zaman ilk olaraq yüklənən proqramdır və onun əsas funksiyası aparat vasitələrinin yoxlanılması və əməliyyat sisteminin yüklənməsi üçün lazımi şəraiti təmin etməkdir. BIOS kompüterin anakartında yerləşdirilən və ROM (Read-Only Memory) yaddaşında saxlanılan bir proqramdır.

Bu məqalədə BIOS-un nə olduğunu, necə işlədiyini, onun əsas funksiyalarını və fərqli BIOS növlərini izah edəcəyik.

Bios nə deməkdir?

BIOS, kompüterin işə düşməsi və aparat vasitələrinin düzgün işləməsi üçün vacib olan proqramdır. BIOS, kompüter işə salındıqda ilk olaraq aktivləşir və kompüterin aparatını yoxlayaraq (məsələn, RAM, prosessor və klaviatura) onların düzgün işlədiyindən əmin olur. BIOS əməliyyat sisteminin yüklənməsi üçün lazımi addımları atır və bu prosesdən sonra əməliyyat sistemi idarəetməni öz üzərinə götürür.

BIOS-un əsas vəzifəsi POST (Power-On Self-Test) adlanan yoxlama prosedurunu yerinə yetirməkdir. Bu prosedur, kompüterin aparat vasitələrinin işlək olub olmadığını yoxlayır və əgər hər şey qaydasındadırsa, əməliyyat sisteminin yüklənməsini başlayır.

Bios-un əsas funksiyaları

BIOS-un bir neçə vacib funksiyası var və bu funksiyalar kompüterin düzgün işləməsini təmin edir:

• BIOS-un ilk və ən vacib funksiyası POST testidir. Bu test kompüterin aparat hissələrini yoxlayır və onların düzgün işlədiyindən əmin olur. Əgər hər hansı bir aparat problemi varsa, BIOS bunu istifadəçiyə xəbərdar edir. Məsələn, RAM və ya klaviatura problemi varsa, BIOS müəyyən səhv siqnalları (beep codes) vasitəsilə istifadəçini xəbərdar edir.
• BIOS, kompüter işə düşərkən ilk olaraq hansı cihazın (məsələn, sərt disk, USB, CD-ROM) yüklənəcəyini müəyyən edir. BIOS, əməliyyat sisteminin yüklənməsi üçün bu cihazlardan birini seçir və əməliyyat sistemini RAM yaddaşa yükləyir.
• BIOS kompüterin aparat vasitələrinin (klaviatura, monitor, sərt disk və s.) işləməsini təmin edir. O, aparat vasitələri ilə əməliyyat sistemi arasında bir körpü funksiyasını yerinə yetirir və aparatın düzgün işləməsini təmin edir.
• BIOS kompüterin parametrlərini CMOS (Complementary Metal-Oxide Semiconductor) yaddaşında saxlayır. CMOS batareyası vasitəsilə bu yaddaşda BIOS parametrləri və tarix/vaxt kimi məlumatlar saxlanılır. Bu parametrlər, məsələn, cihazın başlanğıc prioritetləri, prosessor sürətləri və digər aparat parametrləri ola bilər.
• BIOS istifadəçiyə kompüterin yüklənməsini parol ilə qorumaq imkanı verir. Bu, kompüterin təhlükəsizliyini artırmaq üçün faydalıdır və yalnız səlahiyyətli şəxslərin kompüterə girişini təmin edir.

Bios növləri

BIOS müxtəlif növlərə bölünür və onların hər biri müxtəlif aparat konfiqurasiyaları ilə fərqli funksiyalar təmin edir:

Legacy BIOS köhnə tip BIOS sistemidir və daha əvvəlki kompüterlərdə istifadə olunurdu. Bu BIOS növü 16-bitlik əmrlərdən istifadə edir və müasir cihazlarla müqayisədə daha məhdud funksiyalara malikdir. Legacy BIOS sistemi adətən böyük sərt diskləri tam dəstəkləmir və yeni UEFI ilə müqayisədə daha yavaş işləyir.

UEFI, Legacy BIOS-un müasir alternatividir və daha geniş funksionallıq və sürət təmin edir. UEFI, böyük sərt diskləri dəstəkləyir, daha qrafik interfeysə malikdir və daha təhlükəsiz yüklənmə prosesini təmin edir. UEFI, həmçinin 32-bit və 64-bit əməliyyatları dəstəkləyir və bu da müasir əməliyyat sistemləri və cihazlarla daha uyğun işləməsini təmin edir.

Bios-un işləmə prinsipi

BIOS kompüter işə düşdükdə RAM yaddaşa yüklənən ilk proqramdır. BIOS-un işləmə prinsipi aşağıdakı addımlardan ibarətdir:

1. Kompüter işə salındıqda BIOS işə düşür və POST testini həyata keçirir.
2. POST testi uğurla keçdiyi təqdirdə, BIOS əməliyyat sisteminin yüklənməsi üçün cihazları yoxlayır.
3. Boot sektorunu müəyyən edir və əməliyyat sisteminin yüklənməsini başlayır.
4. Əməliyyat sistemi yükləndikdən sonra, idarəetmə əməliyyat sisteminə təhvil verilir və kompüter istifadəyə hazır olur.

Bios parametrlərinin dəyişdirilməsi

BIOS parametrlərinə daxil olmaq üçün kompüter işə düşərkən müəyyən bir düyməyə (adətən Del, F2, F10) basmaqla BIOS menyusuna daxil olmaq mümkündür. Bu menyuda bir çox fərqli parametrləri dəyişdirmək mümkündür. Məsələn:

• Boot prioritetləri: Hansi cihazın ilk olaraq yüklənəcəyini seçmək.
• Saat və tarix parametrləri: Kompüterin daxili saatını və tarixini təyin etmək.
• Parol qoruma: Kompüterin yüklənməsini parol ilə qorumaq.
• Sərt disk və RAM konfiqurasiyaları: Aparat vasitələrinin işini tənzimləmək.

BIOS parametrlərinin düzgün qurulması kompüterin daha səmərəli işləməsini təmin edə bilər, lakin bu parametrləri dəyişdirərkən ehtiyatlı olmaq lazımdır.

Bios-un yenilənməsi

BIOS sisteminin müəyyən hallarda yenilənməsi tələb oluna bilər. BIOS-un yenilənməsi, kompüterin daha yeni aparat vasitələrini dəstəkləməsinə və mövcud problemlərin həll olunmasına kömək edir. BIOS yenilənməsi, adətən, anakart istehsalçısının veb saytı vasitəsilə mümkündür və bu proses çox diqqətlə yerinə yetirilməlidir. Səhvən aparılmış yenilənmə kompüterin işini poza bilər.

Bios ilə bağlı problemlər

BIOS ilə bağlı bəzi ümumi problemlər də mövcuddur:

• Boot etməmək: Əgər BIOS əməliyyat sistemini yükləyə bilmirsə, kompüter boot prosesində ilişib qala bilər.
• CMOS batareyasının bitməsi: BIOS parametrlərini saxlamaq üçün CMOS batareyası istifadə olunur və bu batareya bitdikdə BIOS parametrləri sıfırlana bilər.
• Yeniləmə səhvləri: BIOS yeniləməsi düzgün aparılmadıqda, kompüterin işləməsi mümkün olmayacaq və anakart dəyişdirilməli ola bilər.

BIOS, kompüterin işə düşməsi və aparat vasitələrinin düzgün işləməsi üçün vacib olan bir proqramdır. BIOS, kompüterin hər bir komponentini yoxlayır və əməliyyat sisteminin düzgün şəkildə yüklənməsini təmin edir. Müasir UEFI sistemi, daha geniş funksionallıq və təhlükəsizlik təmin edir və Legacy BIOS-un yerini almaqdadır. BIOS, kompüterin performansını artırmaq üçün mütəmadi olaraq yenilənməli və onun parametrləri düzgün qurulmalıdır.