Cərəyan nədir?

Cərəyan, elektrik yüklərinin hərəkəti nəticəsində meydana gələn enerji axınıdır. Elektrik cərəyanı, elektrik dövrləri vasitəsilə bir nöqtədən digərinə elektrik yükünün axınıdır və bu axın nəticəsində enerji müəyyən bir iş görür. Cərəyan elektrik enerjisinin ötürülməsi üçün əsas mexanizmdir və bu proses məişətdə, sənayedə və texnologiyada geniş tətbiq edilir. Elektrik cərəyanının müxtəlif növləri və bu cərəyanın fiziki xüsusiyyətləri elmi və texnoloji sahədə geniş istifadə edilir.

Bu məqalədə cərəyanın nə olduğunu, onun növlərini, elektrik dövrlərindəki rolunu və həyatımızdakı əhəmiyyətini ətraflı şəkildə izah edəcəyik.

Cərəyan nə deməkdir?

Elektrik cərəyanı, elektrik yükünün bir keçirici vasitəsilə axdığı zaman meydana gəlir. Bu axın əsasən elektronların və ya ionların bir istiqamətə doğru hərəkət etməsi ilə baş verir. Cərəyanın əsas fiziki vahidi amperdir (A), və bu vahid elektrik yükünün bir saniyə ərzində keçirdiyi yüklərin miqdarını ölçür. Elektrik cərəyanı elektrik sahəsi altında elektrik yüklərinin hərəkətini təşkil edən əsas fiziki hadisədir.

Elektrik cərəyanı iki əsas növə ayrılır: birbaşa cərəyan (DC) və dəyişən cərəyan (AC). Hər iki cərəyan növü fərqli xüsusiyyətlərə malikdir və müxtəlif tətbiq sahələrinə uyğundur.

Cərəyanın əsas xüsusiyyətləri

Elektrik cərəyanının bəzi əsas xüsusiyyətləri var. Aşağıda bu xüsusiyyətlərə baxaq:

Cərəyanın istiqaməti elektrik yükünün axdığı istiqamətdir. Birbaşa cərəyan (DC) sabit istiqamətdə axır, dəyişən cərəyan (AC) isə vaxt keçdikcə istiqamətini dəyişir.

Cərəyanın axması üçün bir enerji mənbəyi tələb olunur və bu mənbəyi təmin edən faktor gərginlikdir. Elektrik cərəyanı gərginlik sayəsində meydana gəlir və gərginlik olmadan cərəyan axını mümkün deyil. Gərginlik də cərəyan kimi, elektrik dövrəsində iş görmək üçün istifadə olunur.

Müqavimət elektrik dövrəsində cərəyanın axışına qarşı çıxan bir amildir. Elektrik cərəyanının keçdiyi keçirici materialın müqaviməti var və bu müqavimət, axan cərəyanın miqdarını azalda bilər. Ohm qanununa görə, cərəyan, gərginlik və müqavimət bir-birilə əlaqəli olur. Müqavimətin ölçü vahidi ohmdur (Ω).

Elektrik dövrəsində cərəyan və gərginlik birgə işləyərək elektrik gücü meydana gətirir. Elektrik gücü, müəyyən bir müddət ərzində iş görmək üçün tələb olunan enerjinin miqdarını ifadə edir. Gücün ölçü vahidi vatdır (W).

Cərəyan növləri

Elektrik cərəyanı iki əsas növə ayrılır: birbaşa cərəyan (DC) və dəyişən cərəyan (AC). Hər iki cərəyan növü elektrik dövrlərində fərqli xüsusiyyətlərə malikdir.

Birbaşa cərəyan (dc)

Birbaşa cərəyan (DC) elektrik yüklərinin sabit istiqamətdə hərəkət etdiyi cərəyan növüdür. DC, adətən, batareyalar, günəş panelləri və digər sabit enerji mənbələri tərəfindən təmin edilir. Bu cərəyan növündə elektrik yükü yalnız bir istiqamətdə axır və sabit gərginlik yaradır. Birbaşa cərəyan xüsusilə elektronik cihazlarda, portativ qurğularda və kiçik elektrik motorlarında geniş istifadə olunur.

Dəyişən cərəyan (ac)

Dəyişən cərəyan (AC) isə, adından da göründüyü kimi, istiqamətini və dəyərini dövrü olaraq dəyişən bir cərəyan növüdür. AC, əsasən məişət elektrik enerjisi təchizatı üçün istifadə edilir. Bu cərəyan növündə elektrik yükünün axını hər saniyə bir neçə dəfə istiqamətini dəyişir. AC-nin xüsusiyyəti onun enerjini uzun məsafələrə itkisiz ötürə bilməsidir. Elektrik şəbəkələrində istifadə olunan cərəyan növü AC-dir.

Cərəyanın tətbiq sahələri

Elektrik cərəyanı həyatımızın bir çox sahəsində istifadə olunur. Aşağıda cərəyanın əsas tətbiq sahələrinə nəzər salaq:

Məişət cihazları

Elektrik cərəyanı məişətdə geniş şəkildə istifadə olunur. İşıqlandırma, məişət cihazları (soyuducu, televizor, elektrik sobası) və digər cihazlar elektrik cərəyanı ilə işləyir. Evdəki elektrik təchizatı, adətən, dəyişən cərəyan (AC) ilə təmin edilir.

Sənaye və istehsalat

Sənaye və istehsalat müəssisələrində elektrik enerjisi mühüm rol oynayır. Maşınlar, fabrik avadanlıqları və digər böyük texnoloji qurğular elektrik cərəyanı ilə işləyir. Bu sahədə həm dəyişən cərəyan, həm də birbaşa cərəyan istifadə oluna bilər.

Elektronik cihazlar

Elektronika sahəsində elektrik cərəyanı xüsusilə birbaşa cərəyan (DC) istifadə olunur. Mobil telefonlar, noutbuklar, saatlar və digər kiçik cihazlar sabit bir enerji mənbəyindən, yəni DC-dən istifadə edərək işləyir.

Nəqliyyat

Nəqliyyatda elektrik enerjisindən istifadə getdikcə artır. Elektrik avtomobilləri və digər elektrikli nəqliyyat vasitələri birbaşa cərəyanla işləyir. Bu cərəyan növü nəqliyyatın daha ekoloji təmiz və iqtisadi baxımdan səmərəli olmasını təmin edir.

Elektrik cərəyanının təhlükələri

Elektrik cərəyanı çox faydalı bir enerji mənbəyi olsa da, təhlükəli də ola bilər. Aşağıda elektrik cərəyanının bəzi əsas təhlükələrinə diqqət yetiririk:

Elektrik cərəyanı insan bədəni vasitəsilə keçdikdə ciddi xəsarətlərə və hətta ölümlə nəticələnən elektrik şoklarına səbəb ola bilər. Elektrik dövrləri ilə işləyərkən həmişə təhlükəsizlik tədbirlərinə riayət etmək vacibdir.

Elektrik cərəyanı düzgün idarə olunmadıqda və ya sistemlərdə qısaqapanmalar baş verdikdə yanğın riski yaranır. Elektrik dövrlərinin düzgün şəkildə quraşdırılması və mütəmadi olaraq yoxlanılması yanğın təhlükəsinin qarşısını almağa kömək edir.

Cərəyanın ölçülməsi

Elektrik cərəyanının ölçülməsi ampermetr vasitəsilə həyata keçirilir. Ampermetr, elektrik dövrlərinə qoşularaq cərəyanın axışını ölçür. Ampermetrlər cərəyanın gücünü dəqiq şəkildə ölçmək üçün istifadə olunur və bu ölçmələr elektrik sistemlərinin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün vacibdir.

Cərəyan, elektrik yükünün hərəkəti nəticəsində yaranan enerji axınıdır və bu axın elektrik dövrlərində istifadə olunur. Cərəyanın iki əsas növü var: birbaşa cərəyan (DC) və dəyişən cərəyan (AC). Elektrik cərəyanı, həyatımızın hər sahəsində, xüsusilə məişət, sənaye, nəqliyyat və elektronikada geniş tətbiq edilir. Cərəyanın təhlükəsiz istifadəsi üçün elektrik sistemlərinin düzgün qurulması və təhlükəsizlik tədbirlərinə riayət edilməsi vacibdir.