Dialektika nədir?

Dialektika — fikirlərin, anlayışların və hadisələrin qarşılıqlı ziddiyyətlər və bu ziddiyyətlərin birliyi nəticəsində inkişaf etdiyini izah edən fəlsəfi düşüncə üsuludur. Başqa sözlə, dialektika gerçəkliyin daim dəyişdiyini, inkişaf etdiyini və bu prosesin qarşılıqlı ziddiyyətlər üzərində qurulduğunu əsas götürür. Bu anlayış fəlsəfənin mühüm istiqamətlərindən biridir və tarix boyu müxtəlif düşünürlər tərəfindən fərqli yanaşmalarla izah olunub.

Dialektikanın tarixi

Dialektikanın kökləri qədim Yunanıstana gedib çıxır. İlk dəfə bu anlayış Sokrat, Platon və Aristotel kimi filosofların düşüncələrində öz əksini tapmışdır. Platon dialektikanı doğru bilik əldə etməyin əsas yolu kimi qəbul edirdi. Sonralar bu anlayış Hegel və Marks kimi filosoflar tərəfindən inkişaf etdirildi.

• Sokrat – dialoqlar vasitəsilə həqiqətə çatmağı hədəfləyirdi.
• Platon – dialektikanı ideyaların ali forması hesab edirdi.
• Hegel – dialektikanı hərəkət və inkişafın əsas qanunu kimi təqdim edirdi.
• Marks və Engels – dialektikanı materialist baxımdan izah edərək tarixi və ictimai hadisələrin inkişafını izah etmək üçün istifadə etdilər.

Dialektikanın əsas prinsipləri

Dialektikanın əsas prinsipləri aşağıdakılardır:

• Ziddiyyətlərin birliyi və mübarizəsi – Hər bir varlıq daxilində ziddiyyətli tərəflər mövcuddur və onların qarşılıqlı təsiri inkişafın mənbəyidir.
• Kəmiyyət dəyişikliklərinin keyfiyyət dəyişikliklərinə keçidi – Kiçik dəyişikliklər zamanla keyfiyyətcə fərqli nəticələrə səbəb olur.
• İnkarın inkarı – İnkişaf spiral şəkilli bir prosesdir; əvvəlki mərhələ inkar olunur, sonra isə yenidən daha yüksək formada qayıdır.

Bu prinsiplər dialektikanın fəlsəfi və məntiqi əsaslarını təşkil edir.

Dialektika və metafizika fərqi

Dialektika tez-tez metafizika ilə müqayisə olunur. Əslində bu iki yanaşma bir-birinə ziddir:

• Metafizika – hadisə və anlayışlara sabit və dəyişməz kimi yanaşır.
• Dialektika – hər şeyin daim dəyişdiyini və inkişaf etdiyini qəbul edir.

Məsələn, metafizik yanaşmaya görə “insan dəyişmir”, lakin dialektik yanaşma insanın zamanla dəyişdiyini və inkişaf etdiyini qəbul edir.

Dialektikanın tətbiq sahələri

Dialektika təkcə fəlsəfə ilə məhdudlaşmır, bir çox sahədə tətbiq olunur:

• Tarix elmlərində – tarixi hadisələrin inkişafı və dəyişməsi dialektik qanunlara əsasən təhlil edilir.
• İqtisadiyyatda – sosial ziddiyyətlər və istehsal münasibətləri dialektik baxışla izah olunur.
• Psixologiyada – insan şüurunun və davranışlarının inkişafı ziddiyyətli proseslər əsasında araşdırılır.
• Məntiqdə – fikir və mühakimələrin dəyişməsi və inkişafı üçün dialektik düşüncə istifadə olunur.

Dialektika düşüncə tərzi kimi problemlərə fərqli baxış bucağından yanaşmağa imkan verir.

Dialektika gündəlik həyatda

Dialektika yalnız fəlsəfi və elmi sahələrdə deyil, gündəlik həyatda da əhəmiyyətlidir. İnsanlar arasında mübahisələr, qərar qəbul etmə prosesləri və dəyişikliklərə uyğunlaşma hallarının hamısı dialektik yanaşma ilə izah oluna bilər.

Məsələn, bir şəxs bir vəziyyətə fərqli baxışlardan yanaşaraq, qarşı tərəflərin ziddiyyətli fikirlərini müqayisə edərək yeni bir nəticəyə gəlirsə, bu dialektik düşüncədir.

Dialektik düşüncə nə üçün vacibdir?

Dialektik düşüncə tərzi aşağıdakı səbəblərə görə önəmlidir:

• Dərin və analitik düşüncə imkanı yaradır
• Ətraf mühiti və hadisələri daha obyektiv qiymətləndirməyə kömək edir
• Ziddiyyətləri müsbət inkişaf üçün imkan kimi görməyə təşviq edir
• Yeni həll yollarının tapılmasında yararlıdır

Bu səbəbdən dialektik yanaşma həm fərdi, həm də sosial inkişafda mühüm yer tutur.

Dialektika — dəyişmə, inkişaf və ziddiyyətlərin vəhdəti prinsiplərinə əsaslanan fəlsəfi düşüncə sistemidir. Hər bir şeyin daim dəyişdiyini və bu dəyişikliklərin daxili ziddiyyətlər vasitəsilə baş verdiyini qəbul edən dialektika, insanın təfəkküründə çeviklik və dərinlik yaradır. Tarixdən tutmuş gündəlik həyatımıza qədər, dialektik düşüncə həyatın hər sahəsində tətbiq oluna bilən güclü bir intellektual alətdir.