Etika nədir?
Etika insan davranışlarını düzgün və yanlış olaraq müəyyən edən dəyərlər sistemini və mənəvi qaydaları öyrənən bir fəlsəfə sahəsidir. Etika, insan cəmiyyətlərində sosial normları və düzgün davranış qaydalarını tənzimləyən bir nəzəriyyə olaraq, insanların həyatında vacib rol oynayır. Həm fərdi, həm də sosial səviyyədə düzgün qərarlar qəbul etmək üçün etika anlayışının mənimsənilməsi vacibdir.
Bu məqalədə, etikanın nə olduğu, onun əsas anlayışları və müxtəlif sahələrdə tətbiqi haqqında ətraflı məlumat verəcəyik.
Etika Nə Deməkdir?
Etika, yunan dilində “ethos” sözündən yaranmışdır və mənası “vərdiş”, “davranış qaydaları” deməkdir. Etika insanların necə yaşamalı olduğunu, nə etməli və necə davranmalı olduğunu araşdıran fəlsəfi sahədir. Onun əsas məqsədi fərdlərin və cəmiyyətlərin davranışlarını tənzimləyən ümumi qaydaları müəyyən etməkdir.
Etika insanın yaxşı ilə pis, düzgün ilə yanlış arasında qərar verməsini və cəmiyyətin sağlam inkişafı üçün mənəvi dəyərlərin qorunmasını təmin edir. Etika yalnız fərdi davranışları deyil, həm də ictimai ədaləti, hüququ və ədalət sistemlərini əhatə edir.
Etikanın Əsas Növləri
Etika müxtəlif istiqamətlərdə tədqiq olunur və onun bir neçə əsas növü var. Aşağıda bunları izah edəcəyik:
1. Normativ Etika
Normativ etika, davranışın hansı əsaslar üzərində düzgün və ya yanlış olduğunu müəyyən etməyə çalışır. Bu, insanların düzgün davranışlarının nədən ibarət olduğunu və necə hərəkət etməli olduqlarını öyrənir. Normativ etika, ümumiyyətlə, cəmiyyətin müəyyən etdiyi normalar və dəyərlərlə uyğun gələn davranış qaydalarını tənzimləyir.
Normativ etikada üç əsas axın mövcuddur:
- Fərdi əxlaq: Bir şəxsin mənəvi prinsiplərə əsaslanaraq qərarlar qəbul etməsi və fəaliyyət göstərməsi.
- Sosial əxlaq: Cəmiyyətin normalarına uyğun olaraq formalaşan davranış qaydaları.
- Peşə əxlaqı: İş mühitində düzgün davranışı tənzimləyən qaydalar və prinsiplər.
2. Metaetika
Metaetika, etik düşüncələrin təməlində dayanan nəzəriyyələrə və mənəvi konsepsiyalara yönəlmişdir. Bu sahə, etikanın mənəvi dəyərləri necə müəyyənləşdirdiyini və bu dəyərlərin obyektiv və ya subyektiv olub-olmadığını öyrənir. Metaetika suallar vasitəsilə əxlaq və mənəviyyatın mənbələrini sorğulayır: “Əxlaqi anlayışlar necə formalaşır?” və ya “Əxlaq obyektiv və ya subyektivdir?” kimi suallar metaetikanın əsas məsələlərindəndir.
3. Tətbiqi Etika
Tətbiqi etika, normativ etik nəzəriyyələrin gündəlik həyatda necə tətbiq olunduğunu araşdırır. Burada məqsəd, müəyyən mənəvi prinsiplərin konkret sahələrdə və vəziyyətlərdə tətbiqini öyrənməkdir. Tətbiqi etika tibb, biznes, hüquq, bioetika, ətraf mühit və digər sahələrdə etikanın rolunu və tətbiqini araşdırır.
Məsələn, tibb sahəsində həkimlərin xəstələrə qarşı məsuliyyəti və onların hüquqlarının qorunması bioetikanın əsas məsələlərindəndir.
Etikanın Əsas Prinsipləri
Etika müxtəlif prinsiplərə əsaslanır. Bu prinsiplər mənəvi qərarların verilməsində və düzgün davranışın tənzimlənməsində əhəmiyyətli rol oynayır. Aşağıda etikanın əsas prinsiplərindən bəziləri göstərilmişdir:
1. Ədalət
Ədalət, ədalətli və bərabər davranışı təmin edən bir etik prinsipdir. Ədalət prinsipi, insanların hüquqlarının qorunması, bərabər imkanlar yaradılması və sosial ədalətin təmin edilməsini vurğulayır.
2. Zərər Verməmək
Zərər verməmək, insanlara və ya cəmiyyətə zərər yetirməmək prinsipinə əsaslanır. Bu, hər hansı bir fəaliyyətin və ya qərarın başqalarına mənfi təsir göstərməməsi prinsipidir. Həkimlərin xəstələrə qarşı məsuliyyət daşıması və insanları qorumaq üçün alınan qərarlar bu prinsipə uyğun gəlir.
3. Müstəqillik
Müstəqillik prinsipi, fərdlərin öz həyatları və seçimləri ilə bağlı qərar qəbul etmə hüququnu nəzərdə tutur. İnsanların öz şəxsi mənəvi dəyərlərinə və həyat tərzinə hörmətlə yanaşmaq müstəqillik prinsipinə uyğun davranmaqdır.
4. Sədaqət və Doğruluq
Sədaqət və doğruluq etikada vacib yerlərdən birini tutur. Bu prinsiplər insanları doğru, dürüst və etibarlı olmağa təşviq edir. Həqiqəti söyləmək və verdiyi vədlərə sadiq qalmaq mənəvi davranışın əsas göstəricilərindəndir.
Etikanın Müxtəlif Sahələrdə Tətbiqi
Etikanın müxtəlif sahələrdə tətbiqi insan cəmiyyətində mənəvi dəyərlərin qorunmasına kömək edir. Fərdi həyatımızdan tutmuş iş mühitinə, hüquq sistemindən sosial ədalətə qədər hər sahədə etik qaydalar mövcuddur.
1. Biznes Etikası
Biznes etikası, iş dünyasında mənəvi prinsiplərin tətbiqini nəzərdə tutur. Bu sahə, şirkətlərin və müəssisələrin mənəvi məsuliyyətlərini, işçilərə və müştərilərə qarşı düzgün davranış qaydalarını tənzimləyir. İşgüzar münasibətlərdə dürüstlük, məsuliyyət və şəffaflıq əsas etika prinsipləri kimi qəbul edilir.
2. Tibb Etikası
Tibb etikası xəstələrin hüquqlarını qorumaq, onlara qarşı etik davranmaq və düzgün müalicə metodlarını seçmək prinsiplərinə əsaslanır. Həkimlər xəstələrin sağlamlığını qorumaq üçün etik qaydalara riayət etməli, onlara düzgün və vicdanla yanaşmalıdırlar.
3. Hüquq Etikası
Hüquq etikası, hüquqşünasların və hakimlərin mənəvi davranış qaydalarını və məsuliyyətlərini müəyyən edən qaydalardan ibarətdir. Bu sahədə vəkillərin və hakimlərin ədalətli, tərəfsiz və obyektiv qərar vermələri əsas şərtdir. Hüquq sisteminin düzgün işləməsi üçün bu qaydaların qorunması vacibdir.
4. Mediada Etika
Media etikası, jurnalistlərin və media qurumlarının məlumat yayarkən riayət etməli olduqları mənəvi qaydaları əhatə edir. Doğru məlumat vermək, şəxsi həyatı qorumaq və insanlara hörmətlə yanaşmaq jurnalistlərin əsas etik qaydalarıdır. Bu sahədə yanlış məlumat yaymaq və ya şəxsi hüquqları pozmaq etik prinsiplərə zidd sayılır.
Etikanın Gələcəkdə Rolu
Texnologiyanın və qloballaşmanın sürətlə inkişaf etməsi ilə etik problemlərin də sayı artmaqdadır. Məsələn, süni intellekt, genetik tədqiqatlar və texnoloji yeniliklər yeni etik suallar ortaya çıxarır. Bu problemlərin həlli üçün gələcəkdə etika daha da vacib rol oynayacaq. Həmçinin, qloballaşma insanların bir-biri ilə daha sıx əlaqədə olması nəticəsində etik dəyərlərin ümumbəşəri səviyyədə qorunmasının əhəmiyyətini artırır.
Etika, insanların necə yaşamalı və davranmalı olduğu ilə bağlı mənəvi prinsipləri tənzimləyən bir fəlsəfə sahəsidir. Etika müxtəlif sahələrdə fərqli prinsiplər üzərində qurulur və insanların qərar qəbul etməsinə və düzgün davranmasına yardım edir. Biznesdən hüquqa, tibb sahəsindən sosial ədalətə qədər hər sahədə etik qaydalar və dəyərlər vacibdir.