Fırtına nədir?
Fırtına, atmosferdə güclü küləklərin, yağışın, bəzən də dolunun və şimşəyin müşayiət etdiyi hava hadisəsidir. Fırtınalar, adətən, aşağı təzyiq bölgələrində baş verir və qısa müddətdə təbiətdə böyük dəyişikliklər yarada bilər. Fırtınalar təbii fəlakətlər arasında yer alır və ciddi maddi ziyana və həyat itkilərinə səbəb ola bilər. Fırtınaların təsir etdiyi bölgələrdə güclü yağışlar, daşqınlar, küləklər və bəzən hətta dolu hadisələri müşahidə edilir.
Bu məqalədə fırtınanın nə olduğunu, onun necə əmələ gəldiyini, fırtına növlərini və insanların həyatına təsirini ətraflı şəkildə izah edəcəyik.
Fırtına nə deməkdir?
Fırtına, atmosferdə meydana gələn və güclü küləklərlə birlikdə yağış, qar, dolu və ya şimşək kimi hava hadisələrini özündə birləşdirən hava pozuntusudur. Fırtına zamanı küləyin sürəti artır və atmosferdəki təzyiqin fərqli zonalarda dəyişməsi nəticəsində yaranır. Bu hadisə zamanı buludların içərisində elektrik yükləri toplanır, şimşəklər və ildırımlar baş verə bilər. Fırtınalar müxtəlif hava hadisələri ilə müşayiət oluna bilər və atmosferin qarışıq olduğu anlarda baş verir.
Fırtınaların baş verdiyi bölgələrdə küləyin sürəti 70 km/saatdan çox ola bilər və bəzən daha sürətli küləklər müşahidə edilir. Hava təzyiqinin qəfil dəyişməsi və küləyin istiqamətinin dəyişməsi fırtınanın əsas göstəricilərindəndir.
Fırtınanın əmələ gəlməsi
Fırtına yaranması üçün müəyyən atmosfer şəraiti tələb olunur. Fırtınalar, adətən, aşağı təzyiq bölgələrində baş verir, bu da atmosferin qeyri-sabitliyinə səbəb olur. Aşağı təzyiq bölgələrində isti və rütubətli hava sürətlə yuxarı qalxır və atmosferin soyuq təbəqələri ilə qarşılaşdıqda fırtına buludları yaranır. Bu buludlar, adətən, kəskin vertikal inkişaf edən kümülonimbus buludlarıdır.
Fırtınanın yaranması üçün aşağıdakı amillər əsas rol oynayır:
Havanın istiliyi və rütubəti fırtınaların yaranmasında mühüm rol oynayır. İsti və rütubətli hava sürətlə yuxarı qalxdıqda fırtına buludları meydana gəlir. Yuxarıda yerləşən soyuq hava ilə qarşılaşan isti hava fırtına üçün əsas şərtləri yaradır.
Aşağı təzyiq bölgələrində fırtınalar daha çox baş verir. Hava təzyiqinin qəfil azalması atmosferin qeyri-sabitliyinə və küləyin sürətinin artmasına səbəb olur. Bu, fırtınaların əmələ gəlməsində əsas rol oynayan faktorlardan biridir.
Rütubətli hava fırtınaların əmələ gəlməsi üçün əsas şərtdir. Havanın rütubəti yuxarı qalxaraq soyuduqda, buludlar yaranır və nəticədə güclü yağışlar və fırtınalar baş verə bilər.
Fırtınanın əsas xüsusiyyətləri
Fırtınalar bir sıra xüsusiyyətləri ilə seçilir. Aşağıda fırtınanın əsas xüsusiyyətlərinə nəzər salaq:
- Fırtınaların ən əsas xüsusiyyəti küləyin sürətinin artmasıdır. Güclü küləklər binalara, infrastruktura və təbiətə böyük zərər yetirə bilər. Küləyin sürəti artdıqca fırtınanın gücü də artır.
- Fırtınalar zamanı güclü yağış və dolu müşahidə oluna bilər. Yağışlar adətən qısa müddət ərzində, lakin çox intensiv şəkildə baş verir. Dolu isə bəzən əkinlərə və binalara ciddi zərər yetirir.
- Fırtınalar zamanı elektrik yükləri toplanaraq şimşək və ildırım yaradır. Şimşək və ildırımlar bəzən yanğınlara və digər təbii fəlakətlərə səbəb ola bilər.
- Fırtına zamanı atmosfer təzyiqi qəfil dəyişir. Bu təzyiq fərqləri fırtınanın güclənməsinə və hava axınlarının dəyişməsinə səbəb olur.
Fırtına növləri
Fırtınalar müxtəlif növlərə bölünür və hər biri fərqli hava şəraiti ilə müşayiət olunur. Aşağıda fırtına növlərinə nəzər salaq:
Tropik fırtınalar
Tropik fırtınalar isti okeanlar üzərində yaranan güclü küləklərlə müşayiət olunan fırtınalardır. Bu fırtınalar çox vaxt qasırğalara çevrilə bilər və geniş sahələrə böyük zərər verə bilər. Tropik fırtınalar əsasən ekvatora yaxın bölgələrdə baş verir.
Qasırğalar
Qasırğa, tropik fırtınaların ən güclü formalarından biridir. Qasırğalar böyük külək sürəti və ağır yağışlarla müşayiət olunur. Adətən, qasırğalar geniş sahələrdə ciddi fəsadlara və həyat itkilərinə səbəb olur.
Qış fırtınaları
Qış fırtınaları soyuq hava kütlələrinin isti hava kütlələri ilə toqquşduğu zaman baş verir. Bu fırtınalar zamanı güclü qar, buz və dolu müşahidə olunur. Qış fırtınaları əsasən şimal bölgələrində baş verir və ciddi təhlükələr yaradır.
Elektrik fırtınaları
Elektrik fırtınaları, şimşək və ildırımın çox olduğu fırtınalardır. Bu fırtına növü zamanı elektrik yükləri atmosferdə toplanır və ildırımlar meydana çıxır. Elektrik fırtınaları bəzən yanğınlara və texniki avadanlıqların sıradan çıxmasına səbəb ola bilər.
Fırtınaların təsiri
Fırtınalar cəmiyyətə və təbiətə ciddi təsir göstərir. Onlar həm insan həyatına, həm də ətraf mühitə böyük zərər vurur. Fırtınaların təsirlərini aşağıdakı kimi izah edə bilərik:
Fırtınalar güclü küləklər və yağışlar səbəbindən evlərə, infrastruktura və nəqliyyat vasitələrinə ciddi ziyan vurur. Fırtınaların yaratdığı daşqınlar və küləklər binaların dağılmasına və yol infrastrukturunun məhv olmasına səbəb ola bilər.
Fırtınalar ciddi insan itkilərinə də səbəb ola bilər. Güclü küləklər və daşqınlar insanların təhlükəsizliyini təhdid edir. Bəzən fırtınalar zamanı evlərə sığınan insanlar həyati təhlükə ilə üzləşirlər.
Fırtınalar təbiətə də böyük təsir göstərir. Meşələr, ağaclar və bitkilər fırtınalar nəticəsində məhv ola bilər. Həmçinin, heyvanların yaşayış yerlərinə də ziyan dəyə bilər.
Fırtınalardan qorunma yolları
Fırtınalardan qorunmaq üçün bir neçə əsas tədbir var. Fırtına zamanı təhlükəsizliyi təmin etmək və maddi itkilərin qarşısını almaq üçün aşağıdakı tədbirlərdən istifadə etmək olar:
Fırtına zamanı insanlar evlərində və ya təhlükəsiz yerlərdə sığınmalı, küləyin gücündən qorunmalıdırlar. Evlərin pəncərələri bağlanmalı və möhkəmləndirilməlidir.
Meteoroloji proqnozlar və erkən xəbərdarlıq sistemləri vasitəsilə fırtınalar barədə vaxtında məlumat almaq mümkündür. Bu sistemlər insanlara təhlükəli bölgələrdən
Fırtına zamanı açıq havada olan insanlar təbii sığınacaqlardan istifadə edə bilərlər. Qalın ağaclar, təpələr və ya möhkəm quruluşlu binalar fırtınadan qorunmaq üçün sığınacaq ola bilər. Açıq sahələrdə və ya yüksəklikdə qalmaq isə təhlükəlidir, çünki ildırım vurma riski artır. Fırtına baş verəcəyindən əvvəl fırtına zamanı lazım olacaq təchizatın, məsələn, su, qida, şamlar, batareyalar və radio kimi əşyaların hazırlanması vacibdir. Elektrik kəsintilərinə və digər fövqəladə hallara hazırlıqlı olmaq həyati təhlükələrin qarşısını ala bilər. Meteoroloji xidmətlər fırtınalar barədə əvvəlcədən xəbərdarlıq etdikdə, təhlükəli bölgələrdə yaşayan insanlar təxliyə edilməli və təhlükəsiz bölgələrə köçməlidirlər. Bu tədbir, xüsusilə güclü tropik fırtınalar və qasırğalar zamanı həyat itkilərinin qarşısını almaq üçün vacibdir. Fırtınaların təsirinin azaldılması üçün tədbirlər Fırtınaların təsirlərini minimuma endirmək üçün dövlətlər və icmalar müxtəlif tədbirlər görməlidirlər. Aşağıda bu tədbirlərdən bəzilərinə nəzər salaq: Fırtınaların çox olduğu bölgələrdə infrastrukturun fırtına davamlı olması vacibdir. Binalar və körpülər möhkəm tikilməli, binaların küləyə və daşqınlara qarşı dayanıqlı olması təmin edilməlidir. İnsanları fırtınalardan qorunma yolları və təhlükəsizlik tədbirləri barədə maarifləndirmək fırtınaların yaratdığı zərərlərin azaldılmasına kömək edir. Fırtınalara hazırlıqlı olmaq, təhlükəsizlik planları hazırlamaq və erkən xəbərdarlıqlara diqqət yetirmək vacibdir. Bəzi bölgələrdə fırtına baryerləri quraşdırılır. Bu baryerlər daşqınların və küləklərin təsirini azaldaraq binaları və infrastrukturu qorumağa kömək edir. Bu baryerlər xüsusilə sahil bölgələrində istifadə edilir. Fırtına, atmosferin qeyri-sabit olduğu anlarda baş verən və güclü küləklər, yağışlar, şimşəklər və bəzən dolu ilə müşayiət olunan bir təbiət hadisəsidir. Fırtınalar güclü təzyiq fərqləri və hava kütlələrinin toqquşması nəticəsində meydana gəlir və onların təsiri həm cəmiyyətə, həm də təbiətə böyük zərər yetirə bilər. Fırtınalardan qorunmaq üçün erkən xəbərdarlıqlara diqqət yetirmək, təhlükəsiz yerlərdə sığınmaq və hazırlıqlı olmaq həyati əhəmiyyət daşıyır. Fırtınaların təsirini minimuma endirmək üçün cəmiyyətlərdə infrastrukturun möhkəmləndirilməsi, əhalinin maarifləndirilməsi və təbii fəlakətlərə hazırlıq tədbirlərinin görülməsi vacibdir. Fırtınalar təbiətin bir hissəsidir, lakin düzgün tədbirlər görməklə onların yaratdığı zərərlərin qarşısını almaq mümkündür.