İyerarxiya nədir?

İyerarxiya — cəmiyyətlərdə, təşkilatlarda və ya sistemlərdə mövcud olan pilləli və ya mərtəbəli quruluş formasını ifadə edən anlayışdır. Bu termin adətən bir-birinə bağlı olan və müxtəlif səviyyələrdə yerləşən elementlərin, fərdlərin və ya strukturların ardıcıllıqla təşkil olunduğu vəziyyətləri izah etmək üçün istifadə olunur. İyerarxiya sözünün mənşəyi yunan dilindəki “hierarchia” sözünə dayanır və “müqəddəs qayda” mənasını verir. Zaman keçdikcə bu anlayış dini kontekstdən çıxaraq idarəetmə, sosial nizam, ordu və digər sahələrdə də istifadə olunmağa başlanmışdır.

Sosial iyerarxiya

Sosial iyerarxiya cəmiyyət daxilində fərdlərin statusuna, gücünə və ya imkanlarına əsasən bir-birindən fərqləndiyi struktur sistemidir. Bu tip iyerarxiyalarda fərdlər və ya qruplar aşağı və ya yuxarı pillələrdə yerləşirlər. Məsələn, qədim dövrlərdə krallar və zadəganlar sosial iyerarxiyanın yuxarı hissəsində, kəndlilər və qullar isə aşağı hissəsində yer alırdı. Müasir dövrdə isə sosial iyerarxiyalar təhsilə, gəlir səviyyəsinə, peşəyə və sosial nüfuza əsasən formalaşır.

İdarəetmədə iyerarxiya

Təşkilatlarda və idarəetmə strukturlarında iyerarxiya mühüm rol oynayır. Ənənəvi idarəetmə sistemlərində rəhbər şəxs vəzifə olaraq ən yüksək mərtəbədə yerləşir və aşağı pillələrdə müxtəlif departamentlər və işçilər olur. Bu tip iyerarxik quruluşlar işin bölünməsi, qərarvermə və məsuliyyət bölgüsünü asanlaşdırır. Misal üçün, bir şirkətdə baş direktor (CEO), onun altında menecerlər, daha sonra isə mütəxəssislər və sıravi işçilər yer alır.

İyerarxiyanın üstünlükləri

İyerarxik sistemlər bəzi üstünlüklər təmin edir. Bunlar arasında:

• Aydın və sabit strukturlar: Kimin nə iş görəcəyi və kimə hesabat verəcəyi dəqiq müəyyənləşdirilir.
• Məsuliyyət bölgüsü: İyerarxik quruluş hər kəsin öz sahəsində cavabdeh olmasını təmin edir.
• Effektiv qərarvermə: Üst rəhbərlik tərəfindən qərarlar verilir və aşağı pillələrə ötürülür, bu da sürətli idarəetməni təmin edə bilər.
• Peşəkar ixtisaslaşma: Hər bir pillədə çalışan şəxslər öz funksiyaları üzrə ixtisaslaşırlar.

İyerarxiyanın mənfi cəhətləri

Buna baxmayaraq, iyerarxik sistemlərin çatışmayan cəhətləri də mövcuddur:

• Əlaqə çətinliyi: Aşağı pillələrdə olan işçilərin fikirləri yuxarı pillələrə çətin çatır.
• Yeniliklərə müqavimət: Rəqəmsal dövrdə çevikliyə ehtiyac duyulan hallarda iyerarxik sistemlər bəzən ləng fəaliyyət göstərir.
• Motivasiya itkisi: Aşağı pillələrdə olan işçilər özlərini əhəmiyyətsiz hiss edə bilərlər.
• Bürokratiya: Qərarvermə çox pilləli olduğu üçün proseslər uzana bilər.

İyerarxiya haralarda istifadə olunur?

İyerarxiya anlayışı bir çox sahədə tətbiq edilir. Məsələn:

• Hərbi sistemlərdə: Ordu ən klassik iyerarxik sistemlərdən biridir. Əsgərdən generaladək müəyyən pillələr mövcuddur.
• Dini təşkilatlarda: Məsələn, xristian kilsəsində papa, kardinal, arxiyepiskop kimi pillələr mövcuddur.
• Təhsil sistemində: Direktor, müəllim və şagirdlər arasında funksional iyerarxiya mövcuddur.
• Proqramlaşdırmada və məlumat bazalarında: Fayl sistemləri, məlumatların təsnifatı və axtarış sistemləri də iyerarxik strukturlardan istifadə edir.

Müasir yanaşmalarda iyerarxiyanın dəyişməsi

İnnovativ şirkətlər və startaplar arasında daha çevik və düz strukturlar populyarlaşır. Belə təşkilatlarda iyerarxiya ya olmur, ya da minimuma endirilir. Bu yanaşma əməkdaşlar arasında açıq ünsiyyəti və yaradıcılığı təşviq edir. Buna “şəbəkə əsaslı idarəetmə” və ya “holakrasiya” deyilir. Əlbəttə, bu sistemlərin də özünəməxsus çətinlikləri var.

İyerarxiya əsrlər boyu insanlar tərəfindən müxtəlif sahələrdə tətbiq olunmuş və cəmiyyətlərin təşkil olunmasında mühüm rol oynamışdır. Onun həm üstünlükləri, həm də çatışmazlıqları olsa da, düzgün tətbiq edildikdə səmərəli nəticələr verir. Müasir dövrdə isə bəzi təşkilatlar iyerarxiyanı daha elastik strukturlarla əvəzləyərək dinamikliyə üstünlük verirlər.