Marksizm nədir

Marksizm — XIX əsrdə Karl Marks və Fridrix Engels tərəfindən irəli sürülmüş və daha sonra inkişaf etdirilmiş siyasi, iqtisadi və fəlsəfi nəzəriyyələr toplusudur. Marksizm cəmiyyətin siniflərə bölündüyünü və bu siniflərin arasında daimi mübarizənin olduğunu irəli sürür. Bu nəzəriyyəyə görə, tarix boyunca bütün sosial dəyişikliklər sinfi mübarizə nəticəsində baş vermişdir.

Marksizm kapitalist sistemin tənqidini verir, proletariat (əməkçi sinif) və burjuaziya (kapitalist sinif) arasındakı ziddiyyəti əsas götürür və nəticədə sinifsiz, kommunist bir cəmiyyətin qurulmasını məqsəd kimi qoyur.

Marksizmin əsas prinsipləri

Marksizm bir neçə əsas prinsip üzərində qurulub:

• Tarixi materializm: Tarixi hadisələr iqtisadi əsaslarla izah olunur. Yəni, maddi istehsal vasitələri və istehsal münasibətləri cəmiyyətin quruluşunu və inkişafını müəyyənləşdirir.
• Sinfi mübarizə: Cəmiyyətin tarixi siniflərarası mübarizə ilə formalaşır. İstehsal vasitələrinə sahib olanlarla olmayanlar arasında daimi mübarizə mövcuddur.
• Əmək dəyəri nəzəriyyəsi: Mal və xidmətlərin dəyəri onların istehsalı üçün sərf olunan əməyə əsaslanır.
• Kapitalizmin tənqidi: Kapitalist sistem işçi sinfinin istismarı üzərində qurulub və bu, nəticədə onun öz-özünü məhv etməsinə gətirib çıxaracaq.
• İnqilabi dəyişiklik: Cəmiyyət yalnız inqilab yolu ilə dəyişə bilər və proletariat burjuaziyanı devirməklə yeni, bərabərlik üzərində qurulmuş sistem yarada bilər.

Karl Marks və Fridrix Engels

Marksizm ideyasının baniləri Karl Marks və Fridrix Engelsdir. Karl Marks Almaniyalı filosof və iqtisadçı olub, Fridrix Engels isə həmkarı və yaxın dostu kimi onunla birlikdə bir çox əsərlər yazmışdır.

Ən məşhur əsərləri “Kommunist manifesti” (1848) və Marksın yazdığı “Kapital” (Das Kapital) əsəridir. Bu əsərlərdə sinfi mübarizə, kapitalist sistemin zəiflikləri və kommunizm ideyası təfərrüatlı şəkildə izah olunur.

Marksizmin tətbiqi və təsirləri

Marksizm XX əsrdə bir çox ölkədə siyasi ideologiya kimi tətbiq olunub. Ən əhəmiyyətli nümunələrdən biri Sovet İttifaqıdır. 1917-ci ildə baş vermiş Oktyabr inqilabı nəticəsində Bolşeviklər hakimiyyətə gəlmiş və marksist ideologiyaya əsaslanan bir dövlət qurmuşdular.

Digər marksist təsirli rejimlər:

• Çin Xalq Respublikası (Mao Zedong rəhbərliyi ilə)
• Kuba (Fidel Kastro və Che Guevara)
• Vyetnam, Şimali Koreya və s.

Bununla yanaşı, marksizm qərb ölkələrində də akademik dairələrdə və fəhlə hərəkatlarında böyük təsirə malik olub.

Marksizm və müasir dövr

Baxmayaraq ki, bir çox marksist dövlət ya süqut edib, ya da ideologiyasını dəyişib, marksizm hələ də bir çox sahədə aktualdır:

• Akademik sahədə: Sosiologiya, iqtisadiyyat, tarix və siyasi elmlərdə marksist nəzəriyyələr təhlil və tənqid vasitəsi kimi geniş istifadə olunur.
• Sosial ədalət hərəkatları: İstismar, qeyri-bərabərlik və kapitalizmin təsirləri ilə bağlı müzakirələrdə marksizm tez-tez istinad olunan ideoloji mənbədir.
• Yeni sol hərəkatlar: Bir çox müasir sol təşkilat və partiyalar marksist baxışları yenidən şərh edərək siyasət formalaşdırırlar.

Marksizmə tənqidlər

Marksizm geniş yayılmış bir ideologiya olsa da, çoxsaylı tənqidlərə də məruz qalmışdır:

• İqtisadiyyatda qeyri-realist yanaşmalar: Əmək dəyəri nəzəriyyəsinin müasir iqtisadi modellərlə uyğun olmadığı qeyd olunur.
• Sərt dövlət nəzarəti: Marksist rejimlərdə fərdi azadlıqların məhdudlaşdırılması və avtoritar idarəetmə üsulları tənqid olunur.
• Utopik yanaşma: Bəzi alimlər kommunizmi reallaşdırılması mümkün olmayan utopiya kimi qiymətləndirir.

Bu tənqidlərə baxmayaraq, marksizm cəmiyyətin inkişafı və dəyişməsi ilə bağlı vacib fikirlər təqdim edən ideoloji sistem olaraq qalır.

Marksizm təkcə bir siyasi doktrina deyil, həm də dünyaya baxış tərzidir. Cəmiyyətin siniflərə bölünməsi, kapitalizmin təhlili və daha ədalətli bir dünya arzusunu özündə birləşdirir. Bugünkü dünyada marksist ideyalar bir çox sahədə aktual olaraq qalır və cəmiyyətin tənqidi analizində mühüm rol oynayır. Onun təsiri tarixi olduğu qədər, hələ də müzakirə mövzusudur.