Mentalitet nədir?

Mentalitet, bir qrup insanın dünyaya, həyata, cəmiyyətə, dəyərlərə və davranış qaydalarına olan ümumi baxışlarını və inanclarını təmsil edən bir anlayışdır. Mentalitet insanların düşüncə tərzini, hisslərini və davranışlarını formalaşdıran sosial və mədəni kodların toplusudur. Hər bir cəmiyyətin özünəməxsus mentaliteti vardır və bu, onların tarixindən, mədəniyyətindən, dəyərlərindən və sosial şəraitindən qaynaqlanır.

Bu məqalədə mentalitetin nə olduğunu, onun cəmiyyətlərə və fərdlərə təsirini, fərqli növlərini və sosial əhəmiyyətini müzakirə edəcəyik.

Mentalitet nə deməkdir?

Mentalitet, insanlar arasında ümumi düşüncə və davranış qaydalarının, sosial normaların və mədəni dəyərlərin bir formasıdır. Bu anlayış, bir xalqın və ya cəmiyyətin dünyagörüşünü və həyat tərzini əks etdirir. Mentalitet bir çox amillərə – tarixi hadisələr, dini inanclar, coğrafi mövqe, dil və ənənələr kimi faktorlara əsaslanır. İnsanlar fərdi olaraq öz düşüncə və davranışlarına sahib olsalar da, ümumi cəmiyyətin mentaliteti onların həyatına və qərarlarına təsir göstərir.

Müxtəlif mədəniyyətlərdə fərqli mentalitetlər mövcuddur. Məsələn, Avropa ölkələrinin mentaliteti ilə Asiya ölkələrinin mentaliteti arasında ciddi fərqlər mövcuddur. Qərb cəmiyyətləri daha çox fərdiyyətçiliyi və azadlığı ön planda tutsa da, Şərq cəmiyyətləri kollektivçiliyi və ailə dəyərlərini vurğulayır.

Mentalitetin əsas növləri

Mentalitet bir neçə əsas növə bölünür. Bu növlər cəmiyyətin müxtəlif aspektlərində özünü göstərir və fərqli mədəniyyətlərdə fərqli şəkildə inkişaf edir. Aşağıda mentalitetin əsas növlərini izah edəcəyik:

• Milli mentalitet, müəyyən bir millətin və ya xalqın ümumi dəyərlərini, düşüncə tərzini və mədəniyyətini əks etdirir. Bu mentalitet, tarixi hadisələr, coğrafi şərait, dini inanclar və mədəni irs əsasında formalaşır. Məsələn, Azərbaycan xalqının milli mentaliteti ailəyə və ənənələrə dərin hörmət, qonaqpərvərlik və kollektivçilik kimi xüsusiyyətlərə əsaslanır.
• Dini mentalitet, müəyyən bir dini inancın ardıcıllarının düşüncə və davranış tərzini formalaşdıran qaydalar və inanclar toplusudur. Dini mentalitet insanların dünyaya və həyata baxışlarını formalaşdırır, onların həyat tərzini və sosial əlaqələrini müəyyən edir. Məsələn, İslam dini kollektivçilik və ailə dəyərlərinə böyük əhəmiyyət verir, bu da müsəlman cəmiyyətlərdə dini mentalitetin əsas tərkib hissələrindən biridir.
• Siyasi mentalitet, insanların siyasi proseslərə, dövlət idarəçiliyinə və sosial dəyişikliklərə baxışlarını formalaşdırır. Siyasi mentalitet, bir xalqın demokratiyaya, avtoritarizmə və ya digər idarəetmə formalarına münasibətini əks etdirir. Hər bir cəmiyyətdə siyasi mentalitet zamanla formalaşır və müxtəlif tarixi, iqtisadi və sosial hadisələrə əsaslanır.

Mentalitetin cəmiyyətə və fərdlərə təsiri

Mentalitet cəmiyyətin hər bir üzvünün düşüncə tərzinə və davranışlarına təsir göstərir. Aşağıda mentalitetin cəmiyyət və fərdlər üçün olan təsirini izah edəcəyik:

Mentalitet, cəmiyyətin üzvlərinin necə davranmalı olduqlarını tənzimləyir. Məsələn, qonaqpərvərlik, hörmət, dostluq və ailəyə bağlılıq Azərbaycan cəmiyyətinin əsas davranış qaydalarıdır. Bu, insanların bir-birinə necə davranmalı olduqlarını müəyyən edir və sosial münasibətləri formalaşdırır.

Mentalitet cəmiyyətin mədəniyyətinin qorunmasında mühüm rol oynayır. Mədəni dəyərlər və ənənələr mentalitetin bir hissəsi olaraq nəsildən-nəslə ötürülür və bu, bir xalqın mədəniyyətinin canlı qalmasına kömək edir. Məsələn, bayramlar, toy mərasimləri və milli musiqilər cəmiyyətin mentalitetinin bir hissəsi olaraq qorunur.

Mentalitet, insanların həyatlarında qəbul etdikləri qərarlara böyük təsir göstərir. İnsanlar öz dəyərlərinə, inanc sistemlərinə və sosial qaydalara əsaslanaraq qərarlar qəbul edirlər. Məsələn, ailə qurma qərarı, uşaqların tərbiyəsi və karyera seçimi kimi mühüm məsələlərdə milli və dini mentalitet mühüm rol oynayır.

Mentalitetin inkişafı və dəyişməsi

Mentalitet zamanla inkişaf edir və müxtəlif faktorlara görə dəyişə bilər. Cəmiyyətin sosial, iqtisadi və siyasi şəraitinin dəyişməsi mentalitetin də formalaşmasına təsir göstərir.

Qloballaşma prosesində dünya ölkələri arasında mədəni mübadilə və qarşılıqlı təsir artır. Bu, cəmiyyətlərin mentalitetində də müəyyən dəyişikliklərə səbəb olur. Qloballaşma nəticəsində insanlar daha çox fərqli mədəniyyətlərlə tanış olur və onların dəyərlərini mənimsəyə bilirlər. Bu, həm mədəni zənginliyə, həm də müəyyən dəyərlərin dəyişməsinə gətirib çıxara bilər.

Sosial media da mentalitetin dəyişməsində mühüm rol oynayır. İnternet və sosial şəbəkələr vasitəsilə insanlar müxtəlif mədəniyyətlər, dəyərlər və həyat tərzləri ilə tanış olurlar. Bu, mentalitetin formalaşmasına və fərqli dünyagörüşlərinin yayılmasına səbəb ola bilər. Sosial media vasitəsilə yayılan informasiya cəmiyyətin ümumi düşüncə tərzini dəyişə və yeni dəyərlərin yaranmasına təkan verə bilər.

Mentalitetin sosial münaqişələrə təsiri

Mentalitet bəzi hallarda sosial münaqişələrin yaranmasına da səbəb ola bilər. Müxtəlif mədəniyyətlər və ya xalqlar arasında fərqli mentalitetlərin olması müəyyən münaqişələrə və anlaşmazlıqlara səbəb ola bilər.

Fərqli mədəniyyətlərin fərqli dəyərlərə və normalara malik olması, bəzi hallarda anlaşılmazlıqların yaranmasına səbəb ola bilər. Məsələn, Qərb ölkələrində fərdiyyətçilik daha çox vurğulanarkən, Şərq ölkələrində kollektivçilik ön plandadır. Bu cür fərqlər cəmiyyətlər arasında sosial münasibətlərdə problemlər yarada bilər.

Mentalitet, milli və dini münaqişələrdə də mühüm rol oynayır. Fərqli millətlər və ya dini qruplar arasında dəyərlərin və inancların toqquşması müəyyən münaqişələrə gətirib çıxara bilər. Bu cür münaqişələrin qarşısını almaq üçün müxtəlif mentalitetlərin və mədəniyyətlərin qarşılıqlı anlaşılması və hörmət edilməsinə ehtiyac var.

Mentalitet, cəmiyyətin düşüncə tərzini, dəyərlərini və sosial davranış qaydalarını formalaşdıran mühüm bir anlayışdır. Hər bir xalqın və ya qrupun özünəməxsus mentaliteti vardır və bu, onların tarixindən, mədəniyyətindən və sosial şəraitindən qaynaqlanır. Mentalitet cəmiyyətin sosial davranışlarını, mədəniyyətin qorunmasını və fərdi qərarvermə proseslərini tənzimləyir. Zamanla mentalitetin formalaşması və dəyişməsi müxtəlif amillərə, o cümlədən qloballaşmaya və sosial medianın təsirinə bağlıdır.