Opera, musiqi, teatr və sənətin ən böyük sintezlərindən biridir. Bu teatr janrı musiqinin və səhnə oyunlarının harmoniyasını bir araya gətirir və əsasən vokal musiqi vasitəsilə hekayələr danışır. Opera əsərləri musiqi, aktyor oyunları, səhnə dekorasiyası və bəzən rəqslə zənginləşdirilərək tamaşaçıya təqdim olunur. Operanın əsas xüsusiyyəti, mətnlərin, yəni librettonun musiqi ilə ifa olunmasıdır.
Opera bir çox fərqli növə və üsluba malikdir və dünyada müxtəlif mədəniyyətlərdə fərqli formalar almışdır. Bu yazıda operanın nə olduğunu, tarixi inkişafını, növlərini və məşhur opera əsərlərini ətraflı şəkildə araşdıracağıq.
Opera nə deməkdir?
Opera termini, latın dilində “iş, əməl” mənasını verən “opus” sözündən yaranmışdır. İlk olaraq XVII əsrdə İtaliyada meydana gələn opera, musiqi və teatrın birləşməsi ilə yaranmış bir sənət növüdür. Operanın ən önəmli xüsusiyyətlərindən biri, bütün səhnə hərəkətlərinin və dialoqların mahnı və musiqi ilə ifa edilməsidir. Operada solistlər, xor, orkestrlər və bəzən rəqqaslar səhnədə öz sənətlərini birləşdirir.
Operanın məqsədi yalnız səs və musiqi vasitəsilə tamaşaçıya hekayə çatdırmaq deyil, həm də emosional təsir yaratmaqdır. Operada insan səsinin gücü və dramı əsərin əsas elementini təşkil edir və bu səs hər zaman orkestr ilə müşayiət olunur.
Operanın tarixi
Opera XVII əsrin əvvəllərində İtaliyada yaranmış və zamanla Avropanın müxtəlif yerlərinə yayılmışdır. İlk opera əsəri hesab edilən Jacopo Peri tərəfindən yazılmış “Dafne” əsəri 1597-ci ildə Florensiyada səhnələşdirilmişdir. Bundan sonra Claudio Monteverdi kimi bəstəkarların əsərləri ilə opera janrı daha da inkişaf etmişdir.
XVII və XVIII əsrlərdə opera Avropada çox populyar oldu və Fransa, Almaniya, Rusiya kimi ölkələrdə də özünəməxsus opera ənənələri yarandı. İtalyan bəstəkar Giuseppe Verdi və Alman bəstəkar Richard Wagner XIX əsrin ən böyük opera bəstəkarları kimi tanınır.
XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində isə Giacomo Puccini, Georges Bizet kimi bəstəkarlar operanı daha müasir formaya gətirmişdir. Bu dövrdə yazılmış “La Bohème” və “Carmen” kimi əsərlər bu gün də ən çox səhnələşdirilən operalar sırasındadır.
Opera növləri
Operanın müxtəlif növləri mövcuddur və hər biri fərqli bir tərz və forma ilə səhnələşdirilir. Aşağıda operanın əsas növlərini izah edəcəyik:
Opera seria, XVII və XVIII əsrlərdə geniş yayılmış ciddi və dramatik operalardan biridir. Bu operalarda aristokratik personajlar, mifoloji mövzular və ciddi musiqi tərzi əsas yer tutur. Georg Friedrich Händel bu janrın ən məşhur bəstəkarlarındandır.
Opera buffa, komik operaları təsvir edən bir janrdır. Bu operalar əsasən sadə insanlar haqqında hekayələrdən ibarət olur və daha yüngül musiqi və əyləncəli mətnlərə malikdir. Mozart bu janrın ən böyük adlarından biri sayılır və onun “Figaronun toyu” əsəri opera buffanın ən böyük nümunələrindən biridir.
Belcanto (gözəl səs) operası, XIX əsrdə İtaliyada meydana gəlmiş və vokal virtuoziyasını ön plana çıxaran bir opera janrıdır. Bu operalarda əsas vurğu mükəmməl vokal texnikası və melodiya üzərindədir. Gioachino Rossini, Gaetano Donizetti və Vincenzo Bellini belcanto üslubunun ən böyük nümayəndələridir.
Verismo, XIX əsrin sonları və XX əsrin əvvəllərində yaranmış bir opera janrıdır. Bu operalar həyatın reallıqlarını və adi insanların hekayələrini daha realist bir şəkildə təsvir etməyə çalışır. Puccininin “La Bohème” və “Tosca” kimi əsərləri bu janrın ən böyük nümunələrindən sayılır.
Opera əsərləri necə yaranır?
Opera əsərləri adətən iki əsas komponentdən ibarətdir: libretto və musiqi. Libretto, operanın mətnini və hekayəsini təşkil edir. Bu mətn əsasında bəstəkar musiqini yazır və səhnələşdirilməyə hazır olan tam bir opera əsəri yaranır.
Libretto operanın “sözləri”dir və dramın əsasını təşkil edir. Bu mətn opera əsərinin hekayəsini izah edir, dialoqları və ariyalar (tək səslə ifa olunan hissələr) vasitəsilə tamaşaçıya çatdırılır.
Musiqi, operanın ən əsas elementi hesab olunur. Bəstəkar, librettodakı mətni musiqi vasitəsilə ifadə edir. Ariyalar, duettolar və xor musiqiləri operanın strukturunu təşkil edir və personajların emosiyalarını və hadisələri gücləndirir.
Opera ilə musiqili teatr arasında fərqlər
Opera ilə musiqili teatr arasında əsas fərq, əsərin mahnı və musiqi vasitəsilə tamamilə ifa edilməsindədir. Musiqili teatrda dialoqlar mahnılarla müşayiət olunsa da, bəzi səhnələrdə danışıq hissələri də yer alır. Lakin operada hər bir səhnə və dialoq musiqi ilə ifa olunur.
Məşhur opera bəstəkarları
Bir çox opera bəstəkarı dünya musiqi tarixində böyük iz qoymuşdur. Aşağıda bəzi məşhur opera bəstəkarlarını qeyd edəcəyik:
- Wolfgang Amadeus Mozart – “Don Giovanni”, “Figaronun toyu”, “Sehrli fleyta”
- Giuseppe Verdi – “La Traviata”, “Aida”, “Rigoletto”
- Richard Wagner – “Tristan və İsolda”, “Nibelunqların üzüyü”
- Giacomo Puccini – “La Bohème”, “Tosca”, “Madama Butterfly”
- Georges Bizet – “Carmen”
Operanın müasir dövrdə rolu
Bu gün də opera həm ənənəvi formada, həm də müasir yanaşmalarla səhnəyə qoyulur. Opera teatrları dünya miqyasında mövcuddur və ən məşhur opera səhnələri arasında La Scala (İtaliya), Metropolitan Opera (New York), Covent Garden (London) və Bolşoy Teatrı (Rusiya) qeyd edilə bilər.
Müasir texnologiyalar və səhnə dizaynları opera tamaşalarının daha möhtəşəm və interaktiv formada təqdim edilməsinə imkan verir. Bununla yanaşı, opera klassik musiqi janrı olaraq, öz ənənəvi xüsusiyyətlərini qorumağa davam edir.
Opera, musiqi və teatrın ən möhtəşəm sintezi olaraq əsrlər boyu mədəniyyətin ayrılmaz hissəsi olmuşdur. İtaliyada doğulan bu sənət növü, zamanla dünyanın müxtəlif yerlərində inkişaf etmiş və özündə fərqli üslubları birləşdirərək hər zaman aktuallığını qorumuşdur. Hem klassik, hem də müasir operalar insanların emosiyalarına və hisslərinə toxunmağa davam edir.