Paradiqma nədir?

Paradiqma, müəyyən bir sahədə qəbul edilmiş düşüncə tərzi, dəyərlər və nəzəriyyələr toplusunu ifadə edən bir termindir. Bu termin adətən elmdə və ictimai elmlərdə istifadə edilir və müəyyən bir dövr ərzində cəmiyyətin və ya elm sahəsinin hər hansı bir mövzuda necə düşündüyünü və necə davrandığını göstərir. Paradiqma, konkret elmi və ya ictimai çərçivədə olan anlayışları və düşüncə tərzini yönləndirir. Paradiqmalar, insanların dünya və cəmiyyət haqqındakı təsəvvürlərini formalaşdırır və cəmiyyətin inkişafına təsir göstərir.

Paradiqmanın mahiyyəti

Paradiqma, insan düşüncəsinin və dünyagörüşünün müəyyən çərçivələr daxilində formalaşmasını təmin edən bir modeldir. Bu, bir sahədə qəbul edilmiş anlayış və dəyərləri əhatə edir və həmin sahənin necə inkişaf edəcəyini müəyyən edir. Elmi paradiqmalar, elmi yanaşmaların əsasını təşkil edir və alimlərin necə işlədiyini və nəyi nəzərə aldıqlarını müəyyənləşdirir. Cəmiyyətdə isə paradiqmalar sosial norma və dəyərləri təyin edir, insanların və qrupların müəyyən hadisələrə və ya vəziyyətlərə qarşı necə reaksiya verdiyini yönləndirir.

Paradiqmalar müəyyən bir müddət ərzində cəmiyyətin ümumi düşüncə tərzini formalaşdırır, lakin zamanla dəyişə və yeni paradiqmalarla əvəz edilə bilər. Məsələn, bir dövrün paradiqması, elmin təbiəti və kainat haqqında olan təsəvvürlərinə əsaslanarkən, zamanla yeni kəşflər və ixtiralar bu paradiqmanın dəyişməsinə səbəb olur.

Paradiqmanın növləri

Paradiqmalar müxtəlif sahələrdə fərqli mənalarda istifadə olunur. Onlar əsasən üç əsas sahəyə təsnif edilə bilər: elmi paradiqmalar, sosial paradiqmalar və mədəni paradiqmalar.

Elmi paradiqmalar

Elmi paradiqmalar, elm adamlarının bir sahədə qəbul etdiyi nəzəriyyə, qayda və üsulları ifadə edir. Məsələn, klassik fizika paradiqması Newton qanunları əsasında inkişaf etmişdi, lakin zamanla kvant fizikasının inkişafı ilə bu paradiqma dəyişdi. Elmi paradiqmalar çox vaxt elmdə yeni kəşflər və inkişaflarla dəyişir və bu dəyişikliklər “paradiqma dəyişikliyi” adlanır.

Sosial paradiqmalar

Sosial paradiqmalar, cəmiyyətin müəyyən dəyərlər, inanclar və davranış formaları ətrafında formalaşmış düşüncə çərçivəsidir. Məsələn, gender rolları haqqında olan düşüncələr və cinsiyyətlər arasındakı fərqlərin qəbul edilməsi sosial paradiqmaların bir nümunəsidir. Sosial paradiqmalar da zamanla cəmiyyətin inkişafı və dəyərlərin dəyişməsi ilə yenilənə bilər.

Mədəni paradiqmalar

Mədəni paradiqmalar, bir cəmiyyətin mədəniyyətini, ənənələrini və dünya görüşünü əks etdirən paradiqmalardır. Mədəni paradiqmalar insanlar arasındakı əlaqələrə, sosial qaydalara və davranış formalarına təsir edir. Məsələn, ailə dəyərləri, qonaqpərvərlik və ya dini inanclar mədəni paradiqmaların bir hissəsidir. Bu paradiqmalar da dövrün sosial və iqtisadi dəyişiklikləri ilə dəyişə bilər.

Paradiqmanın tarixi və inkişafı

Paradiqma termini ilk dəfə elm tarixçisi Thomas Kuhn tərəfindən “Elmi İnqilabların Strukturu” adlı əsərində təqdim edilmişdir. Kuhn bu anlayışı elmin inkişafı və dəyişməsi prosesini izah etmək üçün istifadə etmişdir. O, elm tarixindəki inqilabi dəyişiklikləri “paradiqma dəyişikliyi” kimi xarakterizə etmişdir.

Kuhn nəzəriyyəsinə görə, elm bir dövrdə müəyyən bir paradiqma əsasında inkişaf edir və bu paradiqma elm adamlarının necə düşündüyünü və tədqiqat apardığını müəyyənləşdirir. Lakin zamanla bu paradiqma çatışmazlıqlar və qeyri-dəqiqliklər səbəbindən dəyişikliyə məruz qalır və yeni bir paradiqma ilə əvəz edilir. Bu proses elmi inkişafın təməl prinsiplərindən biridir və elmdəki irəliləyişlərin əsas səbəblərindən biridir.

Paradiqma dəyişikliyi nədir?

Paradiqma dəyişikliyi, cəmiyyətdə və ya elm sahəsində qəbul edilmiş düşüncə tərzinin və ya əsas qaydaların tamamilə dəyişməsidir. Paradiqma dəyişikliyi zamanı, mövcud anlayışlar yerini yeni yanaşmalara verir və bu, daha çox elmi kəşflər və sosial dəyişikliklər nəticəsində baş verir. Paradiqma dəyişikliyi həm elmi, həm də ictimai inkişafa səbəb ola bilər və çox vaxt böyük inqilabi dəyişikliyə yol açır.

Misal üçün, Kopernik nəzəriyyəsi ilə dünya mərkəzli kainat anlayışı yerini Günəş mərkəzli kainat nəzəriyyəsinə verdi və bu, elmdə böyük bir paradiqma dəyişikliyi kimi qəbul edildi. Eynilə, Darvinin təkamül nəzəriyyəsi və Einşteynin nisbilik nəzəriyyəsi də öz dövrlərinin paradiqmalarını dəyişdirmişdir.

Paradiqmanın insan düşüncəsinə təsiri

Paradiqmalar, insanların dünyanı necə qavradığına və hadisələrə necə reaksiya verdiyinə təsir göstərir. Paradiqmalar insanların reallığı necə qəbul etdiyini müəyyən edir və bu qəbul etmə şəkli sosial münasibətləri və gündəlik həyatı formalaşdırır. Paradiqmalar həm də insanların həyatdakı dəyərləri və inancları haqqında təsəvvürlərini yönəldir.

Paradiqmaların dəyişməsi insanların düşüncə tərzində yeni inkişaflara səbəb olur. Məsələn, cinsiyyət bərabərliyi və ya ekoloji məsuliyyət mövzusunda dəyişən paradiqmalar, cəmiyyətin yeni dəyərləri qəbul etməsinə və daha məsuliyyətli davranışlar sərgiləməsinə səbəb olur.

Paradiqma, bir sahədə qəbul edilən düşüncə tərzi və dəyərlər toplusudur və həm elmdə, həm də cəmiyyətdə mövcud olan qayda və prinsipləri formalaşdırır. Zamanla paradiqmaların dəyişməsi isə cəmiyyət və elm sahələrinin inkişafına təkan verir. Paradiqma dəyişikliyi, qəbul edilmiş anlayışların və nəzəriyyələrin yerini yeni, daha aktual yanaşmalara verməsi ilə elmi və sosial inkişafa şərait yaradır.