Rasional sözü geniş mənada məntiqi, ağlabatan və ağılla idarə olunan davranış və düşüncə tərzini ifadə edir. Rasional anlayışı hər hansı bir hadisəyə və ya vəziyyətə məntiqli və obyektiv yanaşmanı təsvir edir. Rasional düşüncə subyektiv emosiyalardan uzaq, faktlara və dəlillərə əsaslanan qərar vermə prosesini önə çəkir. İqtisadiyyatdan fəlsəfəyə, psixologiyadan gündəlik həyata qədər bir çox sahədə rasional yanaşma tətbiq edilir.
Bu məqalədə rasional anlayışının nə olduğunu, hansı sahələrdə istifadə olunduğunu və gündəlik həyatda necə tətbiq olunduğunu ətraflı şəkildə araşdıracağıq.
Rasional nə deməkdir?
Rasional anlayışı latın dilindən gəlmişdir və “ağıl” mənasını verən “ratio” sözündən törəmişdir. Rasional düşüncə və ya davranış əsasən məntiqli, elmi və dəlillərə əsaslanan qərarlar verməyi nəzərdə tutur. Bu, bir şəxs və ya təşkilatın öz hərəkətlərini məqsədyönlü şəkildə idarə etməsi və hər hansı bir situasiyada ən yaxşı qərarları seçməsi deməkdir.
Rasional düşüncədə duyğular və subyektiv fikirlər ikinci planda olur, çünki əsas vurğu məntiqli arqumentlər və elmi dəlillər üzərindədir. Rasional yanaşma həm şəxsi həyatımızda, həm də peşəkar qərarlar verərkən geniş istifadə olunur.
Rasionalın tətbiq sahələri
Rasional düşüncə və yanaşma bir çox sahədə geniş tətbiq edilir. Aşağıda rasional anlayışının ən çox istifadə olunduğu sahələri və onların xüsusiyyətlərini izah edəcəyik:
- İqtisadiyyatda rasional davranış anlayışı, iqtisadi qərarların ən çox fayda və minimum zərər əsasında verilməsini nəzərdə tutur. Məsələn, bir fərd və ya şirkət rasional qərar verərkən maliyyə risklərini minimuma endirməyə və mümkün qədər çox mənfəət əldə etməyə çalışır. Bu, iqtisadi model və nəzəriyyələrdə mühüm yer tutur və rasional agentlərin qərarları iqtisadiyyatın inkişafına təsir edir.
- Fəlsəfədə rasionalizm anlayışı, biliklərin mənbəyinin əsasən məntiq və ağıl olduğunu vurğulayan bir axındır. Bu, xüsusilə René Descartes və Immanuel Kant kimi fəlsəfi düşüncə tərzlərinə əsaslanır. Rasionalistlər inanırlar ki, insan biliyi əsasən təcrübədən deyil, ağıl və məntiq vasitəsilə əldə edilir.
- Psixologiyada rasional davranış, emosiyalardan uzaq və məntiqli qərar qəbul etmək bacarığı olaraq qəbul edilir. İnsanlar qərar verərkən emosional təsirlərdən uzaq qaldıqda, qərarları daha rasional və obyektiv olur. Albert Ellis tərəfindən inkişaf etdirilən rasional-emotiv terapiya da bu yanaşmanın bir parçasıdır və insanlara daha məntiqli və sağlam düşünmə yollarını öyrədir.
- Gündəlik həyatda rasional davranış, hər hansı bir problem və ya qərar zamanı məntiqli və obyektiv şəkildə yanaşmanı nəzərdə tutur. Məsələn, böyük bir satınalma edərkən şəxsin fərqli variantları qiymətləndirməsi və ən yaxşı seçimi etməsi rasional qərar qəbul etmə prosesidir.