Toponim nədir?

Toponim, yer adlarını öyrənən və onların mənşəyini, mənasını araşdıran bir elmdir. Bu sahə coğrafiya, tarix, dilçilik və mədəniyyətin birgə araşdırma nöqtəsini təşkil edir.

Toponim termini yunan dilindən gəlir və “yer” (topos) və “ad” (onyma) sözlərinin birləşməsindən yaranıb. Bu elm yer adlarının mənşəyini, tarixi və mədəni əhəmiyyətini araşdırır.

Toponimlərin növləri

Hidronimlər-Hidronimlər çay, göl, dəniz və digər su hövzələrinin adlarını ifadə edir. Məsələn, Xəzər dənizi və ya Kür çayı hidronimlərdir.

Oykonimlər-Oykonimlər yaşayış məntəqələrinin adlarıdır. Şəhər, kənd və qəsəbə adları bu kateqoriyaya daxildir. Məsələn, Bakı, Şəki kimi adlar oykonimlərdir.

Oronimlər-Dağ, təpə və digər relyef formalarının adlarına oronimlər deyilir. Məsələn, Qafqaz dağları və ya Bazardüzü zirvəsi bu qrupa daxildir.

Ekzonimlər-Bir dilin başqa dillərdə yer adlarına verdiyi adlara ekzonim deyilir. Məsələn, “Caspian Sea” ingilis dilində Xəzər dənizinin adıdır.

Toponimlərin yaranma səbəbləri

Tarixi hadisələr-Tarixi hadisələr toponimlərin yaranmasında böyük rol oynayır. Məsələn, döyüş meydanları və ya tarixi şəxsiyyətlərin adı yerlərə verilə bilər.

Coğrafi xüsusiyyətlər-Yer adları çox vaxt həmin ərazinin coğrafi xüsusiyyətlərini əks etdirir. Məsələn, “Qırmızı təpə” adı həmin ərazidə qırmızı torpağın mövcudluğunu göstərə bilər.

Mədəniyyət və din-Dini və mədəni dəyərlər də toponimlərin yaranmasına təsir göstərir. Məsələn, müqəddəs yerlərə və dini şəxsiyyətlərə aid adlar.

Toponimlərin əhəmiyyəti

Tarixi məlumat mənbəyi-Toponimlər bir ərazinin keçmişi haqqında mühüm məlumatlar verir. Onlar köhnə dövrlərə aid mədəniyyət və həyat tərzini anlamağa kömək edir.

Coğrafi biliklərin artırılması-Toponimlər coğrafi anlayışları genişləndirir və yer səthinin müxtəlif xüsusiyyətlərini izah edir.

Mədəni irs-Yer adları bir millətin mədəni irsini əks etdirir və həmin ərazinin mədəniyyətini qoruyub saxlayır.

Toponimlərin araşdırılması

Toponimlərin araşdırılması müxtəlif elm sahələri üçün əhəmiyyətlidir. Tarixçilər, dilçilər, coğrafiyaçılar və mədəniyyət tədqiqatçıları toponimlərdən məlumat mənbəyi kimi istifadə edir.

Dilçilikdə rolu-Toponimlər bir dilin tarixi inkişafını və müxtəlif dillər arasında əlaqələri öyrənməyə imkan verir.

Coğrafiyada əhəmiyyəti-Toponimlər coğrafi tədqiqatlar üçün əsas məlumat mənbəyidir, çünki yer səthindəki obyektlərin təsvirini verir.

Azərbaycan toponimlərinin xüsusiyyətləri

Azərbaycanın zəngin tarixi və mədəni irsi onun toponimlərində də əks olunur. Məsələn:

• Bakı: Fars dilində “külək şəhəri” mənasını verən ad.
• Gəncə: Tarixi mənbələrdə müxtəlif mənalara gəlir, o cümlədən “gənclik”.

Toponimlərin qorunması mədəni irsin saxlanması üçün vacibdir. Beynəlxalq təşkilatlar, eləcə də yerli qurumlar yer adlarının dəqiq yazılışı və istifadəsini təmin etməyə çalışırlar.