ÜDM nədir?
ÜDM, yəni Ümumi Daxili Məhsul, bir ölkənin sərhədləri daxilində müəyyən bir dövr ərzində (adətən bir il) istehsal olunan bütün malların və xidmətlərin bazar dəyərini əks etdirir. ÜDM iqtisadiyyatı ölçmək üçün əsas göstəricilərdən biridir və bir ölkənin iqtisadi gücünü təhlil etmək üçün istifadə olunur.
ÜDM-in hesablanma üsulları
ÜDM üç fərqli üsulla hesablana bilər:
- İstehsal üsulu: Bu üsulda istehsal edilən bütün məhsul və xidmətlərin ümumi dəyəri hesablanır. İqtisadi fəaliyyətin müxtəlif sahələrində istehsal olunan dəyər toplanaraq yekun ÜDM hesablanır.
- Xərclər üsulu: Bu üsulda ölkədəki fərdi şəxslərin və dövlətin istehlak etdiyi məhsullar, sərmayə qoyuluşu və ixrac olunan malların dəyəri hesablanır. Bu üsula görə ÜDM formulu belədir:U¨DM=I˙stehlak+Sərmayə+Do¨vlətxərcləri+(I˙xrac−I˙dxal)ÜDM = İstehlak + Sərmayə + Dövlət xərcləri + (İxrac – İdxal)U¨DM=I˙stehlak+Sərmayə+Do¨vlətxərcləri+(I˙xrac−I˙dxal)
- Gəlir üsulu: Burada ÜDM ölkədəki müəssisələrin əldə etdiyi gəlirlərin cəmi kimi hesablanır. Bu gəlirlər əmək haqqı, sahibkarlıq gəlirləri, kirayə gəlirləri və vergilərdən ibarət olur.
Nominal və real ÜDM
Nominal ÜDM malların və xidmətlərin cari qiymətlərlə hesablanmış dəyərini göstərir. Real ÜDM isə inflyasiya və ya deflyasiya amillərini nəzərə alaraq qiymət səviyyəsini sabit saxlayır və iqtisadiyyatda real artımı göstərir. Real ÜDM bir ölkənin iqtisadi inkişafını daha dəqiq təhlil etməyə imkan verir.
ÜDM-in əhəmiyyəti
ÜDM ölkənin iqtisadi durumunun qiymətləndirilməsində mühüm rol oynayır. Yüksək ÜDM iqtisadiyyatın sağlam olduğunu və ölkənin güclü iqtisadiyyata sahib olduğunu göstərir. Bundan əlavə, ÜDM bir çox makroiqtisadi göstəricinin hesablanmasında əsas rol oynayır, məsələn, adambaşına düşən ÜDM bir ölkədə insanların həyat səviyyəsini ölçmək üçün istifadə olunur.
ÜDM və iqtisadi rifah
ÜDM ölkənin iqtisadi gücünü ölçmək üçün əsas vasitə olsa da, iqtisadi rifah haqqında tam məlumat vermir. ÜDM-in yüksək olması ölkənin hərtərəfli inkişaf etdiyini göstərməyə bilər, çünki bəzən sosial və ətraf mühit faktorları nəzərə alınmır. Buna görə də, iqtisadi rifahı tam təhlil etmək üçün başqa göstəricilər də istifadə olunur, məsələn, İnkişaf göstəriciləri indeksi (HDI).
ÜDM-i artıran amillər
ÜDM-in artmasına bir neçə əsas faktor təsir edə bilər:
- Sərmayə qoyuluşu və infrastrukturun inkişafı
- İstehsalın artırılması və səmərəliliyin yüksəldilməsi
- Xarici ticarətin inkişafı (ixracın artması)
- Əmək qabiliyyətli əhalinin artırılması
ÜDM-in aşağı düşməsi səbəbləri
Əgər ÜDM aşağı düşürsə, bu, iqtisadi geriləməyə işarə edə bilər. ÜDM-in aşağı düşməsinə səbəb olan amillər:
- İstehsalın azalması
- Xarici ticarət balansının mənfi olması (idxalın ixracı aşması)
- Maliyyə böhranları və iqtisadi durğunluq