Vergi Nədir?

Vergi, dövlətin, fərdi və ya hüquqi şəxslərdən əldə etdiyi məcburi ödənişdir. Bu ödənişlər dövlətin müxtəlif xərclərini, infrastruktur layihələrini, sosial xidmətləri və digər ümumi xərcləri maliyyələşdirmək üçün yığılır. Vergilər iqtisadiyyatın düzgün fəaliyyət göstərməsi və hökumət funksiyalarının həyata keçirilməsi üçün əsas mənbədir.

Vergilər, tarixən dövlətin və ya hökumətin fəaliyyətini maliyyələşdirmək üçün ən mühüm iqtisadi alət olmuşdur. İstənilən müasir dövlətdə vergilər mühüm yer tutur və iqtisadiyyatın mühərriki rolunu oynayır. Bu məqalədə, verginin nə olduğu, növləri, necə işlədiyi və niyə vacib olduğu haqqında ətraflı məlumat verəcəyik.

Vergi nə deməkdir?

Vergi, vətəndaşların və müəssisələrin dövlətə ödəməli olduqları məcburi ödənişlərdir. Vergilərdən toplanan vəsaitlər hökumətlərin fəaliyyətini maliyyələşdirmək və cəmiyyətin inkişafını təmin etmək üçün istifadə edilir. Bu, təhsil, səhiyyə, nəqliyyat, müdafiə və digər ictimai xidmətlər kimi sahələrdə dövlətin məsuliyyətlərini yerinə yetirmək üçün maliyyə təmin edir.

Vergilər həm fərdi, həm də korporativ səviyyədə tətbiq edilir. İnsanlar gəlirlərinə və istehlaklarına görə vergi ödəyir, müəssisələr isə mənfəətlərinə və əməliyyatlarına görə vergi ödəyir. Vergi ödənişləri dövlətin gəlir mənbəyidir və dövlətin vəzifələrini yerinə yetirməsi üçün zəruridir.

Vergilərin tarixi

Vergi yığma təcrübəsi qədim dövrlərə gedib çıxır. Ən erkən sivilizasiyalar, o cümlədən qədim Misir, Babil və Roma imperiyaları dövrlərində vergilər tətbiq edilmişdir. O zamanlar vergilər əsasən kənd təsərrüfatı məhsullarına və mülkiyyətə əsaslanırdı.

Roma imperiyasında vergilər daha kompleks və sistematik hala gəldi və bu, müasir vergi sistemlərinin təməlini qoydu. Vergilər dövlətin müdafiəsi, infrastrukturun saxlanılması və ictimai xidmətlərin maliyyələşdirilməsi üçün istifadə olunurdu. Müasir dövrdə isə vergilər daha geniş şəkildə, müxtəlif gəlir və mülkiyyət formalarına tətbiq edilir.

Vergilərin əsas növləri

Vergilər müxtəlif formalarda mövcuddur və onların məqsədi, tətbiqi və üsulları dəyişə bilər. Aşağıda ən geniş yayılmış vergi növləri haqqında məlumat verilir:

Gəlir vergisi

Gəlir vergisi, fərdlərin və müəssisələrin əldə etdikləri gəlir əsasında ödədikləri vergidir. Bu vergi növü dövlətin əsas gəlir mənbələrindən biridir. Şəxslərin əmək haqqı, müavinətlər, sərmayə gəlirləri və digər mənfəət mənbələri bu vergiyə tabedir. Müəssisələr isə əldə etdikləri gəlirə əsasən mənfəət vergisi ödəyirlər.

Gəlir vergisinin əsas xüsusiyyəti onun mütərəqqi olmasıdır. Bu o deməkdir ki, yüksək gəlir əldə edənlər daha çox, aşağı gəlir əldə edənlər isə nisbətən az vergi ödəyir.

Əlavə dəyər vergisi (ƏDV)

Əlavə Dəyər Vergisi (ƏDV), istehlak vergisinin bir növüdür və malların və xidmətlərin alış-satışı zamanı tətbiq edilir. İstehlakçılar bir məhsul və ya xidmət satın aldıqları zaman bu vergini ödəyirlər. ƏDV, məhsulun və ya xidmətin son qiymətinə əlavə edilir və istehlakçı tərəfindən ödənilir. Bu vergi dövriyyənin hər mərhələsində tətbiq olunur.

ƏDV, dövlətin iqtisadi gəlirlərini artırmaq üçün geniş istifadə edilən bir vasitədir və bir çox ölkədə iqtisadiyyatın mühüm hissəsini təşkil edir.

Əmlak vergisi

Əmlak vergisi, mülkiyyət sahiblərinin ödəməli olduğu vergidir. Bu vergi mülkiyyətin dəyəri əsasında hesablanır və adətən evlər, torpaq və digər daşınmaz əmlaklara tətbiq edilir. Əmlak vergisi yerli hökumətlərin gəlir mənbəyi kimi mühüm əhəmiyyətə malikdir və bu vəsaitlər əsasən yerli infrastruktur və xidmətlərin maliyyələşdirilməsinə yönəldilir.

Aksiz vergisi

Aksiz vergisi, müəyyən spesifik malların, xüsusən spirtli içkilər, tütün məhsulları və yanacaq kimi malların satışına tətbiq edilir. Bu vergi əsasən istehlakçıların davranışını dəyişdirmək və ictimai sağlamlığa töhfə vermək məqsədi daşıyır. Aksiz vergiləri dövlətin müəyyən məhsulların istehlakını azaltmaq üçün tətbiq etdiyi iqtisadi vasitələrdən biridir.

Gömrük vergisi

Gömrük vergisi, xarici ölkələrdən gətirilən mallara tətbiq edilən vergidir. Bu vergi əsasən ölkələrin ticarət siyasətinə təsir göstərmək və daxili bazarları qorumaq üçün tətbiq olunur. Gömrük vergiləri, ölkənin iqtisadi siyasətini dəstəkləmək və yerli sənayeləri qorumaq məqsədilə geniş istifadə edilir.

Vergilərin əsas xüsusiyyətləri

Vergilərin əsas xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:

• Məcburilik: Vergilər məcburi ödənişlərdir və dövlətə ödənilməsi qanunla tənzimlənir.
• Ədalətlilik: Vergi sistemi ədalətli olmalıdır. Yəni, insanlar gəlirlərinə görə müvafiq vergi ödəməlidir.
• Dövlət Gəliri: Vergilər dövlətin əsas gəlir mənbəyidir və ictimai xidmətlərə, infrastruktura və digər dövlət funksiyalarına yönəlir.
• Mütərəqqilik: Gəlir vergisi kimi bəzi vergilər mütərəqqi xarakter daşıyır, yəni gəlir artdıqca vergi yükü də artır.

Vergilərin tətbiqi və ödəmə qaydaları

Vergilərin ödənilməsi qanunlarla tənzimlənir və fərdlərin və müəssisələrin müəyyən dövrlərdə vergi ödənişləri etməsi tələb olunur. Vergi ödəmə qaydaları ölkədən ölkəyə dəyişsə də, əsas prinsiplər bütün dünyada oxşardır:

1. Vergi bəyannaməsi: Hər bir vergi ödəyici, ildə bir dəfə gəlir və digər maliyyə məlumatlarını vergi orqanlarına təqdim edir. Bu məlumatlar əsasında vergi məbləği hesablanır.
2. Vergi ödənişləri: Vergi ödəyiciləri bəyannamə təqdim etdikdən sonra vergi məbləğini ödəməlidirlər. Ödənişlər adətən ilin sonunda və ya rüblük olaraq edilir.
3. Vergidən yayınma cəzaları: Vergidən yayınmaq cinayət hesab edilir və bu, ciddi cəzalarla nəticələnə bilər. Vergi ödəməyən şəxslərə qarşı maliyyə cərimələri və ya digər hüquqi tədbirlər görülə bilər.

Vergilərin iqtisadi və sosial əhəmiyyəti

Vergilər iqtisadiyyatın idarə edilməsində əsas vasitədir. Onlar dövlət büdcəsinin formalaşdırılmasına kömək edir və dövlətin müxtəlif funksiyalarını həyata keçirməsinə imkan yaradır. Vergilər aşağıdakı səbəblərdən mühüm əhəmiyyətə malikdir:

• Dövlət gəliri: Vergilər hökumətin əsas gəlir mənbəyidir. Bu gəlirlər vasitəsilə ictimai xidmətlər təmin edilir, yollar, körpülər, məktəblər və xəstəxanalar inşa edilir.
• İqtisadiyyatın tənzimlənməsi: Vergilər iqtisadiyyatda balansın təmin olunmasına kömək edir. Yüksək gəlirli şəxslərin daha çox vergi ödəməsi, aşağı gəlirli şəxslərin isə daha az vergi ödəməsi sosial ədaləti təmin etməyə yönəlmişdir.
• Sosial xidmətlər: Vergilər vasitəsilə dövlət təhsil, səhiyyə, sosial müdafiə kimi sahələrdə xidmətlər təqdim edir. Bu xidmətlər cəmiyyətin rifah səviyyəsini artırır.