Yabı nədir

Yabı qədim türk xalqları arasında istifadə olunan, minik və ya yük daşıma məqsədilə saxlanılan at cinslərindən biridir. Bu at növü əsasən vəhşi təbiətə yaxın xüsusiyyətlərə malik olub, fiziki cəhətdən möhkəm, dözümlü və sərt iqlim şəraitinə uyğunlaşma qabiliyyəti yüksəkdir. Yabı atları tarixi mənbələrdə Orta Asiya çöllərində yaşayan köçəri türk tayfalarının gündəlik həyatında mühüm rol oynamışdır.

Yabı sözü qədim türk dillərində “əhəngdar”, “itaətkar heyvan” mənasında işlədilmiş və əsasən təlimə gələn, amma vəhşi xüsusiyyətlərini saxlayan atları ifadə etmək üçün istifadə olunmuşdur.

Yabı atlarının fiziki xüsusiyyətləri

Yabı atlarının fərqləndirici xüsusiyyətləri bunlardır:

• Boyları nisbətən alçaq olur (təxminən 130-145 sm)
• Sümükləri qalın, əzələləri inkişaf etmişdir
• Dırnaqları möhkəmdir və çox vaxt dəmirə ehtiyac olmadan sərt torpaqlarda hərəkət edə bilirlər
• Quyruq və yelin hissələri qalın və bəzən dağınıq olur
• Rəngləri adətən boz, çal-çuxurlu və ya qonur olur

Bu atlar dözümlülük və sərt hava şəraitinə uyğunlaşma baxımından digər at cinslərinə nisbətən daha üstün hesab edilirlər.

Yabı atının tarixi və mənşəyi

Yabı atlarının mənşəyi Orta Asiya və Altay dağları bölgəsinə dayanır. Qədim türklərin ilk istifadə etdiyi evcil at növlərindən biri hesab olunur. Türk tarixində atın yeri və önəmi çox böyükdür — at, sadəcə nəqliyyat vasitəsi deyil, həm də döyüş, ovçuluq və gündəlik həyatın ayrılmaz hissəsi olub.

Qədim türk dastanlarında, xüsusən “Alp Er Tonqa”, “Manas” və “Dədə Qorqud” kimi mənbələrdə yabı atlarına bənzər vəhşi və çevik atlardan bəhs olunur. Yabı, həm də mədəniyyətin, qəhrəmanlığın və azadlığın simvolu kimi qəbul edilirdi.

Yabı ilə digər at cinsləri arasındakı fərqlər

Yabı atlarını digər at cinslərindən fərqləndirən əsas xüsusiyyətlər bunlardır:

• Təlimə yararlılığı: Tam evcil olmasa da, insanla təmasda olmağa meyillidir
• Qidalanma baxımından az tələbkarlıq: Sərt və quraq şəraitdə az yemlə kifayətlənə bilir
• Təbii mühitdə yaşamaq bacarığı: Hər cür əraziyə tez uyğunlaşa bilir
• Sağlamlıq baxımından dözümlülük: Yarı-vəhşi olduqları üçün xəstəliklərə daha davamlıdırlar

Yabı atları ilə yarış və ya yüksək sürətli fəaliyyətlər yerinə yetirmək çətin olsa da, uzun məsafələrdə, yük daşımaqda və çətin şəraitdə üstün performans göstərirlər.

Müasir dövrdə yabı atlarının rolu

Bu gün bəzi bölgələrdə, xüsusən də Azərbaycanda, Qazaxıstanda, Qırğızıstanda və Monqolustanda yabı tipli atlara rast gəlmək mümkündür. Onlar əsasən:

• Turist marşrutlarında (atla gəzintilər üçün)
• Ənənəvi yarışlarda və festivallarda
• Etnoqrafik sərgilərdə
• Genetik tədqiqatlarda (qədim at növlərinin qorunması üçün)

istifadə olunur.

Bəzi ölkələrdə yerli at cinslərinin qorunması və yaşadılması üçün xüsusi layihələr həyata keçirilir. Yabı atları da bu cinslərə daxil edilir və onların genetik strukturunun qorunması üçün tədbirlər görülür.

Yabı sözünün mənası və etimologiyası

Yabı sözünün mənşəyi qədim türk dillərinə əsaslanır və “təlimə gəlmiş vəhşi heyvan” mənasını verir. Bu söz müxtəlif türkdilli xalqların lüğətlərində bənzər formalarda rast gəlinir:

• Uyğurca: yapa / yabi
• Qırğızca: jaby
• Azərbaycan türkcəsində: yabı (daha çox folklor və etnoqrafik kontekstdə işlənir)

Bu söz həm at, həm də digər heyvanlar üçün işlədilə bilsə də, ən çox məhz atlarla əlaqələndirilir.