Ultimatum nədir?

Ultimatum — bir tərəfin digər tərəfə qarşı irəli sürdüyü, qəti və dəyişməz şərtlərlə müşayiət olunan tələbdir. Bu tələbin qəbul edilməməsi halında, müəyyən nəticələrin (təhdid, sanksiya, hücum, münasibətlərin pozulması və s.) baş verəcəyi açıq şəkildə bildirilir. Ultimatumlar adətən beynəlxalq münasibətlər, diplomatiya, hərbi, siyasi və ya şəxsi münasibətlərdə rast gəlinir.

Latınca “ultimatum” sözü “ən son, son qərar” mənasını verir və qarşı tərəfə son seçim imkanı verən, dəyişdirilməsi mümkün olmayan bir tələb formasını ifadə edir.

Ultimatumun əsas xüsusiyyətləri

Ultimatumun müəyyənedici xüsusiyyətləri var və bu xüsusiyyətlər onun digər tələblərdən fərqlənməsini təmin edir:

• Qətiyyətlidir – razılaşma və ya güzəştə yer buraxmır.
• Zaman məhdudiyyətli olur – adətən müəyyən bir müddət ərzində cavab verilməsi tələb olunur.
• Nəticə ilə müşayiət olunur – qəbul edilmədikdə hansı addımların atılacağı açıq şəkildə bildirilir.
• Təzyiq məqsədi güdür – qarşı tərəfə psixoloji və ya siyasi təzyiq göstərmək məqsədilə irəli sürülür.

Bu xüsusiyyətlər ultimatumun güclü və bir qədər sərt ünsiyyət forması olduğunu göstərir.

Beynəlxalq münasibətlərdə ultimatum

Tarix boyu ultimatumlar beynəlxalq münasibətlərdə geniş yer alıb. Dövlətlər arasında gərginlik zamanı bir tərəf digərinə müəyyən şərtlərlə ultimatum göndərə bilər. Əgər bu şərtlər qəbul olunmazsa, müharibə, sanksiya və ya diplomatik münasibətlərin kəsilməsi kimi addımlar atılır.

Məsələn, Birinci Dünya Müharibəsinin başlanmasına səbəb olan hadisələrdən biri Avstriya-Macarıstan imperiyasının Serbiyaya verdiyi ultimatum idi. Serbiya bəzi şərtləri qəbul etmədiyi üçün münaqişə başladı.

Siyasi və şəxsi münasibətlərdə ultimatum

Ultimatum təkcə dövlətlər arasında deyil, siyasi və şəxsi münasibətlərdə də istifadə olunur. Siyasətdə bir lider və ya partiya digərinə müəyyən tələb irəli sürərək onun yerinə yetirilmədiyi təqdirdə koalisiyadan çıxacağını, etimadsızlıq səsverməsi keçirəcəyini və ya istefa verəcəyini bildirə bilər.

Şəxsi münasibətlərdə isə ultimatum daha çox emosional təzyiq vasitəsi kimi işlədilir. Məsələn, bir insan digərinə deyə bilər: “Əgər bu davranışını dəyişməsən, münasibətimiz bitəcək.” Bu da ultimatumdur, çünki qarşı tərəfə seçim imkanı verilir, lakin nəticə qəti şəkildə bildirilir.

Ultimatumun psixoloji təsiri

Ultimatumun psixoloji təsiri güclüdür. O, qarşı tərəfdə qərarsızlıq, qorxu, təzyiq və narahatlıq yarada bilər. İnsan ya razılaşaraq kompromisə gedir, ya da müqavimət göstərərək münasibəti və ya əlaqəni riskə atır. Bu səbəbdən ultimatumlar çox zaman gərginlik və qarşıdurma ilə nəticələnir.

Eyni zamanda, düzgün formada və məqsədyönlü şəkildə verilmiş ultimatum münasibətlərin yönünü dəyişə bilər və daha ciddi nəticələrin qarşısını ala bilər. Lakin bu, onun necə təqdim olunmasından və kontekstdən çox asılıdır.

Ultimatumun faydası və təhlükəsi

Ultimatum bəzən faydalı ola bilər, xüsusilə də uzun müddət nəticə alınmayan hallarda qərar verməyə məcbur edir. Lakin onun təhlükəli tərəfləri də var:

Faydaları:

• Müəyyənlik yaradır
• Qərarsızlığı aradan qaldırır
• Açıq və dürüst münasibət qurulmasına səbəb ola bilər

Təhlükələri:

• Əlaqələrin qırılmasına səbəb ola bilər
• Təzyiq altında verilən qərarlar sonradan peşmanlıq doğura bilər
• Qisas hissi və ya müqavimət yarada bilər

Bu səbəbdən ultimatumdan istifadə edərkən ehtiyatlı olmaq, münasibətləri birdəfəlik pozacaq nəticələrin qarşısını almaq vacibdir.

Ultimatumun alternativləri varmı?

Bəli, ultimatum verməkdən əvvəl digər ünsiyyət üsullarına müraciət etmək daha sağlam nəticələr verə bilər. Bu üsullara aiddir:

• Dialoq – açıq və səmimi danışıq yolu ilə problemi çözmək
• Kompromis – hər iki tərəfin bir qədər geri addım ataraq ortaq məxrəcə gəlməsi
• Təklif forması – tələb yox, təklif formasında danışmaq
• Vaxt tanımaq – qarşı tərəfə düşünmək üçün zaman vermək, təzyiq göstərməmək

Bu alternativlər həm münasibətləri qoruyur, həm də problemlərin daha konstruktiv şəkildə həllinə şərait yaradır.