Qayda nədir?

Qayda, müəyyən bir fəaliyyətin, davranışın və ya prosesin necə həyata keçirilməli olduğunu göstərən yazılı və ya şifahi göstərişdir. Qaydalar cəmiyyətdə nizam-intizamı təmin edir, insanların bir-biri ilə münasibətlərini tənzimləyir və sistemli şəkildə yaşamağa kömək edir. Hər bir sahənin özünəməxsus qaydaları vardır — məktəbdə, iş yerində, yolda, ailədə və cəmiyyətdə. Qaydalar olmadan xaos və anlaşılmazlıq yaranar.

Qaydanın əsas məqsədi

Qaydaların əsas məqsədi insan davranışlarını müəyyən çərçivədə saxlamaq və sistemli bir mühit yaratmaqdır. Bu məqsədlər aşağıdakı şəkildə ifadə oluna bilər:

• Nizam-intizam yaratmaq: Qaydalar hərəkətlərin müəyyən çərçivədə olmasını təmin edir.
• Ədaləti qorumaq: Bütün insanlar üçün eyni şərtləri təmin edərək ayrıseçkiliyin qarşısını alır.
• Təhlükəsizliyi təmin etmək: Yol, iş və məktəb qaydaları insanların təhlükəsizliyini təmin etməyə xidmət edir.
• Əməkdaşlığı asanlaşdırmaq: Qaydalar insanların birgə işləməsi və yaşaması üçün şərait yaradır.

Qaydaların növləri

Qaydalar fərqli sahələrdə tətbiq olunduğuna görə müxtəlif növlərə bölünür:

Hüquqi qaydalar-Qanun və normativ aktlar vasitəsilə müəyyən olunur. İctimai davranışları tənzimləyir və pozulduqda cəza tətbiq olunur.

Sosial qaydalar-Cəmiyyətdə qəbul olunmuş yazılmamış davranış normalarıdır. Əxlaq, mədəniyyət və adət-ənənələrə əsaslanır.

Məktəb və təhsil qaydaları-Şagird və müəllimlər arasında nizam-intizamı qorumaq üçün hazırlanır. Dərsə gecikməmək, forma geyinmək və s. kimi qaydalar bu qrupa daxildir.

Yol hərəkəti qaydaları-Sürücü və piyadaların təhlükəsizliyini təmin etmək üçün hazırlanır. Bu qaydalara əməl edilmədikdə qəza və cərimələr baş verə bilər.

İş yeri qaydaları-İşçilərin məsuliyyətlərini, davranışlarını və əmək nizam-intizamını tənzimləyir. İş vaxtı, geyim tərzi və əmək davranışları ilə bağlı olur.

Qaydalara əməl etməyin faydaları

Qaydalara əməl etmək həm fərdi, həm də ictimai baxımdan faydalıdır. Əsas üstünlüklər bunlardır:

• Cəmiyyətdə sabitlik və təhlükəsizlik yaranır
• Münaqişələrin qarşısı alınır
• Hər kəs öz məsuliyyətini bilir
• Nəticə yönümlü və nizamlı fəaliyyət təmin olunur
• Əməkdaşlıq və qarşılıqlı hörmət inkişaf edir

Qaydalara riayət edən insan həm özü üçün, həm də ətrafı üçün daha rahat və təhlükəsiz bir mühit yaradır.

Qaydaların pozulması və nəticələri

Qaydalara əməl edilmədikdə müxtəlif mənfi nəticələr ortaya çıxa bilər:

• Hüquqi məsuliyyət (cəza, cərimə və s.)
• Sosial qınaq və etibar itkisi
• Təhlükəli vəziyyətlərin yaranması
• Münaqişə və anlaşılmazlıqlar

Bu səbəbdən qaydaların yalnız mövcud olması yetərli deyil, onların tətbiqi və nəzarəti də vacibdir.

Uşaqlara qaydaları necə öyrətməli?

Qayda anlayışı erkən yaşlardan uşaqlara öyrədilməlidir. Bu prosesdə valideynlər və müəllimlər birlikdə çalışmalıdır:

• Qaydaları sadə və başa düşülən dildə izah etmək
• Davamlı olaraq eyni davranışları göstərmək (nümunə olmaq)
• Qaydaların səbəbini izah etmək, məcbur etmədən izah etməklə
• Pozulduqda sakit şəkildə düzəltmək və yönləndirmək

Bu yolla uşaqlar tədricən qaydalara alışar və onları gündəlik həyatının bir hissəsinə çevirərlər.