Zəlzələ nədir?

Zəlzələ, yer qabığında ani və güclü təkanlar nəticəsində baş verən təbii fəlakətdir. Bu təkanlar yerin dərin qatlarında enerji yığılması nəticəsində yaranır və ani olaraq sərbəst buraxılır. Zəlzələ zamanı yer səthində şiddətli titrəmələr meydana gəlir və bu titrəmələr böyük dağıntılara səbəb ola bilər.

Zəlzələnin səbəbləri

Zəlzələlər müxtəlif təbii proseslər nəticəsində baş verə bilər. Əsas səbəblərdən biri yer qabığındakı tektonik plitələrin hərəkətidir. Zəlzələnin səbəbləri aşağıdakı kimi sıralana bilər:

1. Tektonik plitələrin hərəkəti

Yer qabığı bir neçə böyük və kiçik tektonik plitədən ibarətdir. Bu plitələr bir-birinə sürtündükdə və ya toqquşduqda, yer qabığında enerji yığılır. Bu enerji sərbəst buraxıldıqda zəlzələ baş verir.

2. Volkanik fəaliyyət

Aktiv vulkanlar da zəlzələlərin yaranmasına səbəb ola bilər. Vulkan püskürməsi zamanı yerin altındakı maqma yerdən çıxmaq üçün təzyiq yaradır, bu da titrəmələrə səbəb olur.

3. Sunami ilə əlaqəli zəlzələlər

Dəniz altındakı zəlzələlər sunamilərin yaranmasına səbəb olur. Bu tip zəlzələlər okean dibindəki tektonik plitələrin hərəkətindən qaynaqlanır və böyük dalğalar yarada bilər.

Zəlzələnin ölçülməsi

Zəlzələlərin gücü və şiddəti müxtəlif üsullarla ölçülür. Əsas metodlar bunlardır:

1. Rixter ölçüsü

Zəlzələnin maqnitudası Rixter ölçüsü ilə təyin olunur. Bu ölçü zəlzələ zamanı sərbəst buraxılan enerjinin miqdarını müəyyən edir. 2 baldan aşağı zəlzələlər çox zəif, 7 baldan yuxarı zəlzələlər isə dağıdıcı hesab olunur.

2. Maqnituda

Zəlzələnin maqnitudası onun yerin dərinliyindəki gücünü göstərir. Zəlzələnin episentrinə yaxın olan ərazilər daha çox titrəmə hiss edir.

3. Modifed mercalli şkalası (MMI)

Zəlzələnin səthdəki təsirini qiymətləndirmək üçün Mercalli şkalası istifadə olunur. Bu şkala zəlzələnin insanlar və tikililər üzərində yaratdığı təsirləri əks etdirir və 12 ballıq şkala üzrə ölçülür.

Zəlzələnin təsirləri

Zəlzələlər genişmiqyaslı fəlakətlərə səbəb ola bilər. Zəlzələnin təsirləri aşağıdakılardır:

1. Tikililərin dağılması

Zəlzələlər nəticəsində binalar və digər tikililər dağılır. Bu, böyük miqdarda maddi itkilərə və insan tələfatına səbəb ola bilər.

2. Torpaq sürüşmələri

Zəlzələ zamanı torpaq sürüşmələri baş verə bilər. Dağ yamaclarındakı torpaq kütlələri hərəkət edir və yaxınlıqdakı yaşayış məntəqələrini təhlükəyə salır.

3. Sunami

Dəniz altında baş verən zəlzələlər sunamilərə səbəb ola bilər. Bu dalğalar sahil şəhərlərini su altında qoyaraq böyük fəlakətlərə səbəb olur.

4. İnsan tələfatı və yaralanmalar

Şiddətli zəlzələlər çoxlu insan itkisinə səbəb ola bilər. Tikililərin dağılması, yol infrastrukturlarının zədələnməsi və digər təsirlər nəticəsində çox sayda insan həyatını itirə və ya yaralana bilər.

Zəlzələ zamanı təhlükəsizlik qaydaları

Zəlzələ zamanı təhlükəsizliyi təmin etmək üçün aşağıdakı tədbirlər görülməlidir:

1. Möhkəm yerlərdə gizlənmək

Zəlzələ zamanı möhkəm bir stol və ya masa altında gizlənmək və ya divarın kənarında dayanmaq vacibdir. Pəncərələrdən və asanlıqla qıra bilən əşyalardan uzaq durmaq lazımdır.

2. Açıq əraziyə çıxmaq

Zəlzələ zamanı açıq sahələr daha təhlükəsizdir. Tikililərdən, ağaclardan və elektrik xətlərindən uzaq durmaq vacibdir.

3. Sunami riskindən uzaqlaşmaq

Dəniz kənarında yaşayanlar üçün zəlzələdən sonra sunami riski ola bilər. Sahildən uzaqlaşmaq və daha yüksək ərazilərə getmək məsləhətdir.

Zəlzələ ilə bağlı maraqlı faktlar

• Hər il təxminən 500,000 zəlzələ baş verir, lakin bunların əksəriyyəti zəif olur və hiss edilmir.
• Ən güclü zəlzələ 1960-cı ildə Çilidə baş vermişdir və 9.5 bal gücündə idi.
• Yerin səthi hər gün təxminən 100 dəfə titrəyir, lakin bu titrəmələrin əksəriyyəti çox zəifdir.